In stede van die liefde. Etienne van Heerden
was daardie oë vanmôre toe sy na die duiwe opkyk. Die wind waai weer skoon dwarsdeur haar kyk.”
Tussen die veëry deur rus sy en hou die duifswerms dop wat bokant Matjiesfontein sirkel. Dan haal sy haar wit helm af, en die oorfone, sit die rugsak waarin sy haar vondse bêre langs haar neer, en kyk uit oor die landskap. Hier onder haar sak die rantjies weg in die laagte met sy groen varsveld. Hier loop net wild, geen skape nie. En daar sit die klos bome en die wit mure van die Lord Milner Hotel. Dit lyk soos ’n afgekalkte kasteel. Bo-op, triomfantlik, wapper vlae wat lankal nie meer deel van die land se simboliek is nie: die vlae van die Britse Ryk, van die ou Suid-Afrika, en van die Suid-Afrikaanse spoorweë.
En as ’n bygedagte, die vlag van die nuwe republiek.
Wanneer Suid-Afrika teen Wallis rugby speel, klim die Walliese leeu met sy kloupote teen die vlagpaal uit, en wanneer Rovos Rail, die luukse trein na die Victoriaval in Zimbabwe, verbykom, word die treinmaatskappy se vlag gehys. Met die jaarlikse Suiderkruisderby word die vlag van Lewis Stores, hoofborg, piepend tot bo gekatrol deur Freddie Portier, entertainment manager en deurwag. Met vanuit sy ruim buik die magiese woorde: “Showtime!”
Voor die hotel loop die treinspoor, en weerskant, weg van Matjiesfontein, verskiet dit. Agter die hotel lê Miss Edelweiss se geliefkoosde tuin. Eers die Baviaansrivier se klipdrif met sy spookbloekoms, en dan die Karootuin met sy palms, sy garingbome en turksvy, vygies en riet. En die botstil gelaat van die dam waar paddas loerend hang.
’n Dam wat haar altyd laat dink aan haar ma se gesig op haar sterfbed, jare gelede.
Wanneer sy so in die klowe sit, met die paar yster- en koperdingetjies wat sy deur die loop van die oggend opgegrawe het, is dit stil in haar. Sy kyk hoe die lewe daar onder aangaan. Karre haas op die hoofpad verby. Veral die groot sleeplorries met die perde vooraan wat soos sprinkaankoppe lyk, maak ’n groot gedreun wat in die kom bly galm lank nadat hulle verby is. Soms kom ’n donkiekar met karretjiesmense – die sigeuners van die Groot Karoo – stadig van noord of suid aan. Geduldig, al sukkelend op die gruisrand van die teerpad, vat dit ’n goeie twee uur om buite sig te verdwyn na waar dit ook al op pad is. ’n Trein kom stadig in, en op die stuk grondveld digby die perron skop kinders ’n bal rond. Dan sê sy aan haarself: “Hildegard, jy moet ophou met hierdie ding. Hoeveel jare al doen jy dit nie?”
Aan die begin was dit ’n gedoente. Toe sy die eerste keer met die verklikker hier aangekom het. Dis ’n plek dié met ’n agterdogtige oog op nuwe dinge. Daar gaan die Duitse vroutjie die veld in, daardie eerste dag; die mense sal dit nooit vergeet nie. Sy parkeer die Morrissie eers daar onder die peperbome by die Marie Rawdon-museum, sit ’n helm op haar kop wat uit die Boereoorlog kom en ’n Tommie-offisier s’n was (een van daardie krieketspelers wat die distrik aan die brand gekolf het), en loop met die snaakse ding wat soos ’n stofsuier lyk die veld in. Op en af.
Die kinders het eers gedink sy maak sprinkane dood, want dit was die jaar toe die swerms ’n morg wyd van De Doorns se kant opgetrek het, met elke sprinkaan wat iedere uur sy liggaamsgewig vreet. Daar was miljoene insekte in een so ’n swerm. Dit was die jaar toe die lug verdonker het soos Moses se plaag uitgesak het. Groot repe veld is skoongevreet. Die vleie het gelyk asof brandpaaie oopgebrand is. Asof iemand ’n vuurvreter van ’n mower of dorsmasjien deur die riet gestuur het. Alle raad is probeer, beamptes het kom spuit en veldbrande is wind-af gejaag die swerms in, maar die vreetgoed het oor die vlamme gekom.
Miss Edelweiss het aan die oorlog moes dink; die vlae bomwerpers met hul donker pense oor Dresden; die Messerschmitts oor Sylt, op pad Engelse kanaal toe. Die lug was dik en stink met gebraaide sprinkaan. Hulle’t bly kom, bly kom. Later is gesê die sprinkane het die gordyne van die vensters afgevreet, en die hotel se lakens van sy beddens; die hoenders se vere van hul lywe. Dit was die jaar toe die mense van die Karoo gesien het hoe lyk groot honger. Dit was ’n straf. Ook ’n waarskuwing oor hebsug. Kaalgat het die Sutterlandse pastoor wat gawes uit die kollektebord in sy eie sak gesteek het, gestaan toe hy een oggend op sy fiets deur ’n swerm oorval is en elke draad klere van sy lyf afgevreet is. Bakhand oor sy skraal pieletjie moes hy langs die pad geleentheid bedel terug huis toe. God slaap nie.
“Hou julle se monde toe, hulle eet jul siele uit jul lywe uit,” het daardie pastoor wat Sondae Bybel onder die vlerk met sy dikwielfiets hier op Matjiesfontein aangekom het, gewaarsku. Die mense het doeke oor hul monde geknoop. Selfs in die hotel se eetkamer het die kelnerinne opgedis met wit vatlappe oor hul gesigte. Dit help vir die skinder, het Miss Edelweiss nog op haar eentjie gedink. Matjiesfontein was nog nooit so stil as in daardie jaar toe iedereen sy siel wou behou nie. Dank vader; ’n paar weke se genadige aflaat aan die geklets en agter-die-hand gefluister en weet-jy-wat? Daardie Karoosiek, die praatlus, wat sy eie swerm maak en skaduwee gooi oor die vlaktes.
Toe sy daardie eerste dag daar verskyn met die snaakse ding in die hand, het mense gemeen sy probeer ook maar help. Die boere was desperaat. Die kinders wou nie uit die huise nie, want die lug was vaal van die woerende insekte. Stories het geloop van ’n skaapwagter wat Ceres se kant toe oorval is deur ’n honger swerm. Sy klere, eers, en toe sy vleis. Van sy beendere afgevreet. Toe die mense hom kom kry, was sy geraamte wit en droog. ’n Trein het teen ’n opgedamde wal sprinkane vasgeloop en kon nie hot of haar nie. Die passasiers moes vensters toemaak en benoud wag dat die sprinkaanbeamptes met hul mosterdgeel Land Rovers en spuitkanne kom om hulle te verlos. Teen daardie tyd was die lokomotief verstik aan die sprinkane. Sy oond vol braaivleis en sy ketel al koud.
Dis in daardie dae dat die vroutjie die vlakte instap met haar snaakse instrument: ’n Duitse nuwigheid, dalk. Hoeka is die Duitsers so lief vir skroefietjies en ystertjies en metertjies en allerhande maakgoed.
Dit was eers toe sy die aand rooigebrand terugkom met ’n sak vol blikkietjies en patroondoppies en gemorsies en klingelingdingetjies – so is geskinder – dat die mense begin besef het: Miss Edelweiss soek.
Maar wat soek jy, het die mense gevra, as jy optel-optel loop soos ’n Boesman-ouma wat veldkossies grou en hier en daar pluk en skoffel en buk en por? Wat soek jy tog as jy saans huis toe gaan met net ’n meelsak vol skroot en blikkiesgoed en afvalyster en roesgoed? Jy soek mos nie daardie goed nie? Jy tel hulle maar op om jouself te flous. Nee, jou soektog is nie na aardse oorblyfsels nie; dis na die reste van die gemoed.
Só som die Matjiesfonteiners Miss Edelweiss op, en laat haar begaan.
Sy’s nie die eerste een wat hier kom luister wat die verlede aan haar te verklik het nie.
*
En toe Snaartjie die dag verdwyn, is Miss Edelweiss die ene na wie die eerste hardloper gestuur word. ’n Kind met ’n skuimmondboodskap en blink traanspore oor die wange: “Miss Edelweiss, die West Africans het Snaartjie Windvogel afgeskep.”
Glo in een van daardie groot trokke waarmee die blinkswart mense uit die noorde hier verbykom. Die trok is gelaai met seile wat dikpens gepak is met houtbeeldjies van olifante, van sitbankies met gevlegte riempies, met gekerfde nagmerriefigure wat galop uit die soort drome wat ook snags hier op Matjiesfontein loop. Dis kurio’s, en die mense uit die noorde is smouse wat op die Groentemarkplein in Kaapstad, op Die Braak by Stellenbosch en op die Dinsdagmark in Seepunt hul tentstalletjies oprig, hul grondseile sprei en hul rye en rye galopdiere en skreeuape en stilskrikbokke en ou, antieke maskers en skepgoed uitstal. Van lande met snaakse name: Benin en Senegal, Zimbabwe en Zaïre.
Daardie trokke kom weekliks hier verby, want die toeriste wat die Kaap besoek, het ’n dors na Afrika. Te bang om ver noord te gaan, koop hulle onder die wakende oog van stadskonstabels by toerismemarkte op die verste suidpunt.
Die hardlopertjie staan voor Miss Edelweiss, wat haar oorfone afhaal en haar klikker afsit.
“Wat sê jy, Tattie?”
“Die gediertelorrie het Snaartjie afgeskep . . .”
Miss Edelweiss drafstap die kloof af tot waar die kar geparkeer staan, boender die seuntjie en die verklikker in haar Morris en swaai die tjorretjie om. Sy ken die Matjiesfonteiners. Om en om sal hulle eers draai om die gebeurtenis en dit uitpluis en ’n skinderdraai gooi en dinge van gister en eergister bysleep en met een oog op ’n Bybelversie en ’n ander op die