Ömər Xəyyam. GAH. Шамиль Султанов
bütün tədqiqatlar üçün məqbul hesab edilən möhkəm obyektiv meyar mövcud deyildir.
Axtarışlar davam edirdi. Yeni-yeni ideyalar irəli sürülürdü. A. Kristensen özünün ilk əsərinin çapından iyirmi üç il sonra yenidən Ömər Xəyyamın həqiqi poeziya irsinin müəyyən olunması probleminə qayıdır. Danimarkalı alim bu dəfə öz tədqiqatının əsasında ən qədim dövrün on altı ən məşhur əlyazmasının: Oksford universitetinin (Bodleyan kitabxanasının, Britaniya muzeyi kitabxanasının, milli kitabxananın (Paris), Berlin kitabxanasının əlyazmalarının, habelə Kəlküttə və F. Rozenin nəşr etdirdiyi iki kitabın tutuşdurulmasını qoyurdu. Bu dəfə çıxarılan nəticələr daha nikbin idi. Tədqiqatçı bir qədər qədim, daha nüfuzlu əlyazmalarında olan rübailəri orijinal rübai adlandırır. Bunun nəticəsində alim 121 rübai aşkara çıxarır. Dilçilərin etiraf etdiyinə görə Kristensenin elmi bazası bu dəfə daha sanballı görünürdü.
Macar dilçi alimi B. Sellik keçən əsrin otuzuncu illərində Parisdə Milli kitabxananın əlyazmalarının təsvir edilməsinə həsr olunmuş bir neçə əsər dərc etdirmişdir. O bir sıra orta əsr müəlliflərinin ədəbi-bədii əsərlər külliyyatını aşkar edə bilmişdir. Antologiyanın üzərində 1448-ci il qeyd olunmuşdur. O, burada Ömər Xəyyamın 56 rübaisini tapmışdır. Lakin Sillik tənqidi mətnin konkret metodunu verməmişdir.
1936 – 1937-ci illərdə alman şərqşünası Xristion Rempis Ömər Xəyyamın poeziya irsinə həsr olunmuş yeni tədqiqatlarını dərc etdirir. O, Xəyyama aid edilən bütün rübailəri onların mənbələrdə və əlyazmalarında xatırlandığı dövr üzrə qruplaşdırır. Birinci qrupa 1122-ci ildən 1220-ci ilədək, ikinci qrupa 1221-ci ildən 1315-ci ilədək, üçüncü qrupa 1316-cı ildən 1410-cu ilədək, dördüncü qrupa 1411-ci ildən 1505-ci ilədək, beşinci qrupa 1506-cı ildən 1600-ci ilədək olan dövrdə tarixləri qeyd olunmuş rübailər daxil edilmişdir. O, hər bir qrup üçün bal sistemi tətbiq edir. Bu və ya digər rübai Xəyyamın yaşadığı və yaratdığı dövrdən nə qədər uzaqlaşırdısa, bir o qədər az xal toplayırdı. Beləliklə Rempis 255 rübai seçir, lakin sonra onlara öz ruhuna görə yaxın olan daha 47 rübai əlavə edir.
Hind filoloqu və dilçi alimi Svami Qavinda Tirtha Rempisin nəzəriyyəsinin möhkəmliyini işdə yoxlamaq qərarına gələrək, Xəyyama aid edilən bütün rübailəri yoxlayıb sınaqdan keçirir, nəticədə məlum olur ki, Rempisin ayırdığı 302 rübaiyə ən azı daha 402 rübai əlavə etmək lazımdır. Tirtha özü 1971-ci ildə xəyyamşünaslığın tarixində ən yaxşı əsərlərdən birini dərc etdirir. O, bu əsərdə Xəyyam haqqında yazmış alimlərin tədqiqatlarına yekun vurur. O, rast gəldiyi rübailərin mənbələrini ətraflı göstərməklə mindən çox rübaini qeyd edir.
Bir il sonra məşhur İran alimi Məhəmməd Əli Firuqi Xəyyamın rübailərinin mətni ilə birgə əsəri şairin vətənində nəşr olunur. Onun konsepsiyası Xəyyamın əsl rübailərini müəyyən etmək yolu ilə V. Jukovskinin və F. Rozenin ayrı-ayrı müddəalarını inkişaf etdirir. Firuqi XIV əsrin sonundan əvvəl tarixi qoyulmuş, yəni ölümü 1389-cu ildən hesab edilən Hafiz Şiraziyə qədər olan mənbələri götürür. O, yoxlamaq, yüzlərlə rübaini müqayisə etmək yolu ilə 66 rübai seçir. 83 il ömür sürmüş Xəyyam özündən sonra altmışdan bir qədər çox rübai qoyub gedərdimi? Firuqi seçib ayırdığı 66 rübainin üstünə ruhuna və üslubuna uyğun olan daha 112 rübai əlavə etdi və 178 rübaidən ibarət məcmuə tərtib elədi. Lakin birinci 66 rübai ilə razılaşıb, onları Xəyyamın qələminin məhsulu hesab etmək olarsa, alimin seçib ayırdığı digər rübailər şübhə doğurur. Məsələ bundadır ki, Firuqi öz əbədi zovqü və fəhmindən istifadə etmişdir. Bu, rübailəri qiymətləndirərkən mütləq subyektivizmə gətirib çıxarmalı idi. Lakin bununla belə mütəxəssislər hesab edirlər ki, bu tədqiqat metodundan əl çəkmək lazım deyildir. Məsələ bundadır ki, İranda, eləcə də bir çox Şərq ölkələrində əbədiyyatçıların və ədəbiyyatşünasların ənənəvi tərbiyə olunmasına uşaqlıqdan çoxlu miqdarda şeirin əzbərlənməsi də daxildir. Savadlı şair və filoloq bəzən 25 minə qədər beyt (qoşa qafiyəli şeir) əzbər bilir. Belə informasiya ehtiyatı bu və ya digər mətnin müəllifinin mənsubiyyəti barədə fəhmlə, bəzən isə həqiqətən düzgün mühakimə yürütmək imkanı verir. Lakin aydındır ki, şübhəsiz bu metod alınmış nəticələrin düzgünlüyünü təmin edə bilməz.
Son vaxtlar belə bir fikir yaranmışdır ki, Xəyyamın mətninin əslini müəyyən etməyə mane olan ciddi maneələr mövcuddur. Bir qədər bədbin olan bu fikir aşağıdakı faktlara əsaslanır. Müasir ədəbiyyatşünaslığın köməkçi fənlərindən biri olan mətnşünaslıq mətnləri təyin etmək üçün müqayisə və statistik metodlardan geniş istifadə edir. Bu məqsədlə müqayisəli mətnlərin xüsusi sözlükləri, bir-birinə yaxın olan sözlərin lüğəti tərtib edilir, mətnlərdə əsas sözlərin, söz birləşmələrinin, obrazlı ifadələrin faizli məzmunu müəyyən olunur. Lakin bütün bunlar həm əsl mətnin, həm də şübhə doğuran mətnin həcmi xeyli böyük olduqda görülür. Xəyyama aid edilən rübailərin müəllifliyini müəyyən etmək üçün bu metodu tətbiq etmək olmaz, çünki statistik hesablamanı və müqayisəetməni keçirmək üçün rübailərin həcmi çox azdır.
Bəlkə Xəyyam əslində heç rübai yazmamışdır? Axı onun əli ilə yazılmış rübailər külliyyatı tapılmamışdır. Bu, orijinal sual deyildir. Lakin Xəyyamın mənafeyi keşiyində duran qədim dövrün saysız-hesabsız mənbələri bu cəhətdən bütün şübhələri rədd edir. Şairin rübailəri yazmaması və onları sistemləşdirməməsi isə başqa məsələdir. Bununla əlaqədar olaraq məşhur şərqşünas, Y. E. Bertelsin fikrini gətirmək istərdik: «Diqqətli oxucu (Xəyyamın – müəllif.) hiss etməyə bilməz ki, rübailər arasında əksəriyyəti eyni fikri şərh edir. Biz məzmununa və yalnız kiçik detallarla bir-birindən fərqlənməsinə görə çox yaxın olan rübailərin «çələngini» görürük. Bizə elə gəlir ki, bir fərziyyə Xəyyamın rübailərindəki bu xüsusiyyətləri asanca izah edə bilər. Onun bütün fəaliyyətinin hansı çətin şəraitdə keçməsi məlumdur. Əgər hətta «sakit» tarixçilər onun şeirləri haqqında belə bir fikir yazırdılar ki, bu şeirlər şəriəti sancan zəhərli ilanlardır, onda aydın olur ki, fanatik ilahiyyatçılar tərəfindən onlar hansı təhlükələrə məruz qalırmış. Əlbəttə, Xəyyam öz şeirlərinin toplanması və yayılması haqqında fikirləşə bilməzdi… Bəlkə də o şeirlərini bir parça kağız üzərində yazırdı, kiçik alimlər qrupu, onun həmfikirləri evinə toplandıqda, Xəyyam şərab piyaləsi arxasında onlara özünün son yaratdıqlarını oxuyurdu. Təsəvvür edək ki, Xəyyamın beş nəfər dostu evinə gələrək hər biri eşitdikləri şeirləri kiçik dəyişikliklərlə, bu və ya digər sözü əvəz etməklə yazır. Bu cür rübainin altı variantı yarana bilər ki, sonralar onları toplayarkən ayrı-ayrı şeirlər kimi qəbul edirlər. Şeir variantlarının sayı əlyazmalarının üzü köçürülərkən də arta bilərdi.
Bəlkə onda heç ümumiyyətlə axtarış aparmağın mənası yoxdur? Alimlərin açıq-aşkar sxolastikaya keçməsi təhlükəli deyilmi? Yalnız yeni axtarışlar, tədqiqatın şübhəsiz metodları müəmmalıq pərdəsini qaldıra bilər.
Alimlərin bir qismi bu və ya digər rübainin atribusiyası barədə mübahisə etdiyi halda, başqa biriləri belə bir təəccüblü qəribəlik üzərində düşünürdülər. Xəyyamın rübailəri bütün dünyada insanlara məlumdur və onlar tərəfindən