Ömər Xəyyam. GAH. Шамиль Султанов
Nişapur şəhərini tutdu. Səlcuqlar sonrakı döyüşlərdə dəfələrlə məğlub olsalar da, bununla belə, 1040-cı ildə Məsudun şəxsən rəhbərliyi altında Mərvə yürüşü qəznəvi sultanının böyük məğlubiyyəti il başa çatdı.
Amma Məsud zəngin Xorasanı özü üçün geri qaytarmaq ümidindən qətiyyən imtina etmədi. O, oğlu Mödüdü Bəlxdə qoyaraq özü isə köçərilərə–səlcuqlara qarşı vuruşmaq üçün yeni böyük qoşun toplamaqdan ötrü Hindistana yola düşdü. Lakin Sultan qoşununun tez-tez məğlubiyyətə uğraması türk əmirləri arasında daha çox narazılıq və inamsızlıq yaradırdı. Hindistan sərhədlərini keçdikdən sonra qoşunun bir hissəsi üsyan edib, Məsudun daim hər yerə öz arxası ilə daşıdığı qardaşı Məhəmmədi əsarətdən xilas elədi. Üsyançılarla Sultana sadiq qalmış qoşun arasında döyüş baş verdi, bu döyüşdə ilk dəfə olaraq, üsyançılar qalib gələrək Məsudu əsir aldılar. Onu qalaya saldılar, bir il sonra isə quyuya atıb üstünü daşla örtdülər.
Tusun barısında, gördüm ki, bir quş
Caynağında Keyin başını tutmuş,
Kəlləyə söyləyir, əfsuslar olsun,
Zənglərin səsini aləm unutmuş.
«Hə, indi narahat zamandır, – deyə İbrahim fikirləşir. Belə deyirlər ki, İsfahan vahəsində yerləşən kənd dördayaqlıların məskun olduğu münbit bir yerdir. Səlcuqlar buranı: yerlə yeksan etmişlər, insanlar isə hara gəldi qaçıb dağılmışlar. Heç kim bilmir ki, Toğrul bəy sabah nə edəcək. O bu gün torpaq sahibkarları, tacirlər, imamlar və şeyxlər ilə mehriban və xoşrəftardır. Bəs sabah nə olacaq? Amma digər tərəfdən, çadırçı düşünməkdə davam edir, elmlə mənim tanışlığım olmasa da görürəm ki, imam və tacirlər Toğrul bəyə öz müdafiəsi üçün lazımdır. Toğrul bəy özü də alver etməkdən imtina etməzdi. Biz ustalar nədən qorxmalıyıq? Axı, yeni padşahımızın bu qədər can atdığı ticarət öz mahiyyətinə görə bir gün də sənətkarlarsız yaşaya bilməz. Digər tərəfdən, ticarət olduqca sənətkarlıq da olacaq. Yox… Yeni hökumət əvvəlkindən çox yaxşıdır. Başlıcası odur ki, vergilər adama bir o qədər də əzab vermir. Doğrudur, firavan yaşamasaq da, amma yaşamaq olar.
May axşamı yalnız yaxşı şeylər haqqında fikirləşmək istəyirdim.
…Çığırtı və səs-küy onu həyata qaytardı. İbrahim gözlərini açdı. Məlum oldu ki, o özündən xəbərsiz möhkəm yatmışdı. May gecəsi qısa olur: şərqdə artıq çıxmaqda olan günəş qızarırdı. Bəs bu nə səs-küydür belə?
– Sevin, usta, oğlun olub!
İbrahim üçün bu gün – 1048-ci ilin 18 may tarixi xoşbəxt gün idi.
…Həmin dövrün heç bir tarixi xronikasında Ömər Xəyyamın anadan olduğu il haqqında dəqiq məlumat yoxdur. Tarixçilərdən heç biri onun dünyaya gəldiyi günü xatırlamır. Əl-Beyhəqqi «Müdrikliyi mühafizə edənlər»ə Əlavələr»də məlumat verir ki, «Xəyyam həm doğuluşu, həm valideynləri, həm də əcdadları etibarilə Nişapurdandır». Tarixçi Əhməd Tatəvi özünün «Minlərin tarixi» əsərində yazır ki, Ömər Nişapurda doğulmuşdur, onun əcdadları da həmçinin nişapurludur».
Əl-Beyhəqqi həmçinin Ömər Xəyyamın doğulduğu anda göy cisimlərinin vəziyyəti barədə də məlumat verir. Ömər Xəyyamın qohumları ilə onun tanışlığını nəzərə alaraq, Əl-Beyhəqqinin verdiyi məlumata kifayət qədər ciddi yanaşılmalıdır: «Əkizlər bürcü onun (Xəyyamın) ulduzlar cədvəli idi: Günəş və Merkuri əkizlər bürcünün üçüncü dərəcəliyində, Merkuri birləşmiş vəziyyətdə (Günəşlə) idi, Yupiter isə ona nisbətən üçbucaq vəziyyətində olmuşdur».
Hind tədqiqatçısı Svami Qovinda Tirtha orta əsrlərdə hind efemerid cədvəli3 üzrə Merkuri və Yupiterin geosentrik uzunluğunu təhlil edərək belə bir nəticəyə gəlmişdir ki, Xəyyam 1048-ci il mayın 18-də anadan olmuşdur. Sovet alimi Ş. Q. Şərəf Tirthinin nəticələrini yoxlayaraq sübut etmişdir ki, Merkuri 1015–1054-cü illər arasında 17–18–19 may tarixində yalnız üç dəfə–1022, 1035 və 1048-ci illərdə Günəşlə birləşmiş vəziyyətdə olmuşdur. Amma Yupiter yalnız 1048-ci ildə üçbucaqlı şəklində olan şərtləri təmin etmişdir.
Hər üç gündən – 17, 18 və 19 may tarixindən daha çox 17 may günü ehtimal olunur, çünki həmin gün Günəş və Merkurinin geosentrik uzunluğunun fərqi 4 dərəcə əvəzinə 6 dərəcə və mayın 18 və 19-da isə 2 dərəcəyə bərabər olmuşdur. Sonuncu iki tarixdən günəş uzunluğu cədvəlində göstərilən 18 may tarixinin 63 dərəcəsi tam uyğun gəlir.
Bilinməz nə vaxtdan hərlənir bu tas,
Nə zaman pozular bu gözəl əsas
Belə nazik fikri dərindən duyub,
Ağıl ölçüsüylə dərk etmək olmaz.
Uşağın dünyaya gəlməsi evdə həmişə sevincə səbəb olur. Yolu səbirsizliklə gözlənilən evdə isə oğlan uşağının doğulması ikiqat şadlıqdır. Təsadüfi deyil ki, hər bir mömin müsəlman «Qadir və Qüdrətli allaha çox şükür ki, o məni kişi yaratmışdır» sözlərini təkrar etməlidir. Oğul – bu, atanın köməkçisi, qocalıqda etibarlı dayağı, onun işlərinin davamçısı, ananın fərəhi deməkdir. Allah oğula ağıl-kamal verərsə onu oxutmaq da olar (İbrahim bunun üçün əvvəlcədən pul yığmağa başladı), kim bilir, bəlkə oğlu böyük bir adam olacaqdır. Necə deyərlər, böyük səy göstərilsə, daşda da ot bitər. Həqiqətən, Allah böyükdür. Belə deyirlər ki, iki yüz il bundan əvvəl Xorasanda Abdulla ibn Tahir adlı hökmdar var idi. Onun dövründə elmlə məşğul olmaq istəyən hər bir kəsin üzünə elmin qapıları açıqdı. Xalq, xüsusilə əkinçilər çox yaxşı yaşayırmış, o, əkinçiləri bütün yerdə qalan əhalinin dayəsi adlandırırdı.
Nişapurun tozlu küçələrilə bazara tərəf gedən çadırçı İbrahim belə düşünürdü. Yeni doğulmuş uşağı və onun anasını çoxlu mamaçanın və xidmət göstərən qonşuların himayəsində qoyaraq, o özünə hörmət edən hər bir nişapurlunun getdiyi yerə gəldi. Bugünkü səhərin ona gətirdiyi xoşbəxtlik haqqında tanış tacirə və sənətkara xəbər vermək, onu qonaq çağırmaq xoşdur. Amma ən başlıcası, qədim adətə görə arvada hədiyyə almaq lazımdır. İndi bu nişapurlu ənənə barədə bir o qədər fikirləşmirdi. O, xoşbəxt bir insan olmuşdu, bu səadəti ona sevimli Fatiməsi vermişdi.
Nişapurun cənub tərəfində bazarlar yerləşirdi. İbrahim şəhristan darvazalarından çıxan vaxt dilənçi bir dərviş gördü. Dərviş yerdə oturmuşdu, o yırğalanaraq dodağının altında nə isə mızıldanırdı.
– Al bunu, ey allahın mücahidi. Mənim oğlum olub.
İbrahim ona dirhəm uzatdı. Sufinin göz qapaqları açıldı, çıxardılmış gözlərini bir neçə saniyə çadırçıya dikdi.
– Mən səni tanıdım. Sən çadırçı İbrahimsən. Talançılıqla və adamöldürmə ilə əldə etdiyin murdar pullar hesabına öz bədənini yağlı yeməklərlə əzizləyən həmin o şəxssən. Sən öz əlaltılarının damarlarını sorursan. Sən soxulcanlara yem olacaqsan. Hələ sən mənə öz mənfur pulunu da təklif edirsən? Rədd ol buradan!
İbrahim
Nücum təqvimi: ilin müəyyən günündə göy cisimlərinin hansı vəziyyətdə olacağını göstərən astronomik cədvəl