Ömər Xəyyam. GAH. Шамиль Султанов
deyildi ki, tacirlərlə bəhsləşə bilsin. Ancaq buna baxmayaraq o düzənlikdə, sözün əsl mənasında torpaqda yaşayırdı. Bu işdə ən əvvəl onun əcdadları «günahkardırlar».
Onun üçün həsəd ediləsi bir peşəni irs qoyub getmişdilər. Çadır hamıya gərəkdir. Ömürlərinin böyük bir hissəsini qışın soyuğunda və yayın qızğın çağında bazarda keçirən tacirlərə xüsusilə lazımdır. O, Nişapurda rabade1 adlı yerdə yaşayır, bura hələ lap qədimdən Böyük dördkünc meydan adlanır.
İbrahim yaşadığı yerə görə böyük qürur hissi keçirirdi. İş bundadır ki, bazarın abadlaşdırılmasına nə az, nə çox, yüz min dinar xərcləmiş şəhər idarəsinin rəisi Əbu Əli əl-Həsən ibn Məhəmməd ibn əl Abbas Mikalinin sifarişinə əsasən onun hazırladığı çarsu bütün meydanın üstünə çəkilmişdi. Belə sərfəli sifarişi yerinə yetirdikdən sonra, İbrahim həyət ala bilmişdi.
Başqa bir vaxtda o bu zaman gərgin əməkdən sonra məmnuniyyətlə bir-iki saat oğurlayardı ki, qayışını çəkib qaş qaralandan quşların səsinə həzz alaraq qulaq assın, əncir və qoz ağaclarının, xurma kollarının ciyərləri dolduran tündkəskin ətrindən nəşələnsin. Hər halda İbrahimin qəlbində yəqin ki, əkinçi olan uzaq əcdadı yaşayırdı. Əgər o kasıbların çörəyi olan arpa yaxud kətan və buğda əkirdisə, usta xurmaya, qoza, üzümə üstünlük verirdi.
Əcdadlar… Bu söz atası, Samanilər dövründə yaşamış babaları barədə xatirələri oyatdı. İbrahim ana babasını, onun öz həyatı haqqında danışdığı hekayətləri yaxşı yadında saxlamışdı. Onun babası Samanilər sülaləsi dövlətinin çiçəkləndiyi və varlı olduğu vaxtı görmüşdü. Nişapur bazarlarında kimlərə rast gəlmək mümkün deyildi. Babasının hekayətləri o qədər rəngarəng idi ki, onlar uşaq beyninə əbədi həkk olunmuşdu.
Budur, dolu bədənli bizantlılar zərxaradan tikilmiş paltarlarda öz malları ilə gəlmişlər. Varlı bir müştəri onlara yaxınlaşıb mücrüləri açmağı xahiş edir. Mücrülərin qapağı bir göz qırpımında açılır, varlı müştəri heyrətini gizlədə bilməyərək, qeyri-iradi geri çəkilir. O, gözlərini qıyır. Gözləri rənglərin qarışığından qamaşır. Zərif işlənmiş vəsfəgəlməz gözəllikdə olan zərgərlik məmulatları qarşısına səpələnir. Burada üzərinə zümrüd düzülmüş qızıl qolbaqlar, mirvari boyunbağılar, oyuq-oyuq, bölünmüş minalı qaş-daşlar var idi. Uzaq şimal ölkəsindən solğun bənizli ruslar da bura gəlmişdilər. Onlar çəlləklərdə kəhrəba rəngli bal, xovlu dərilər gətirmişdilər.
Ticarət qızğın gedirdi. Kiprdən gəlmiş yaşlı kişi və onun yanında durmuş cavan həmkarı iri torpaq sahibkarlarına, dehqana fil sümüyündən hazırlanmış mücrünü satırdı. Mücrü onun çox xoşuna gəlirdi, yanında o qədər pulu var idi ki, o sahibi qarışıq bütün çadırı belə ala bilərdi. Ancaq bazarın qanunları başqadır, buna görə də o hamını cəlb edir. Bütün maraq da ondadır ki burada qiyməti aşağı salmaq olar. O, nifrətedici tərzdə gülümsünərək mücrüsünü bir qədər dala qoyur. Alver başlanır. Hər üçü əl-qol atır, farsca, yunanca çığırır. Tezliklə qarşılıqlı razılıq əsasında sövdələşirlər.
Amma adi sənətkar olan İbrahimin babasının ailəsi heç də yaxşı yaşamırdı. Hökmdarın və onun əhatəsində olanların acgözlüyünün hədd-hüdudu yox idi. Müxtəlif vergilər şəklində xalqdan toplanmış yeni-yeni gəlirlər xəzinəyə axırdı. Həqiqət haradadır? Nə üçün biri kasıb, başqası varlı olur?
Qərmətilər hərəkatının əsasını qoyanlar öyrədirlər ki, yeddinci peyğəmbərin – Mehdinin zühur etməsini gözləyin, o yer üzərində ədaləti bərpa edəcək, hələlik isə icmalara torpaq, bütün sahələrdə hamıya bərabərlik veriləcək. Qərmətilərin bu şüarı bu təriqətin bayrağı altına bir çoxlarını, o cümlədən İbrahimin babasını da cəlb etdi. Əmir Nuh onları qəddarcasına cəzalandırdı, amma onun babası edamdan qaça bildi.
Lakin Samanilər dövrü başa çatmaq üzrə idi. Vaxtilə qüdrətli bir dövlət içi boş müqəvvaya çevrilərək, özünün son günlərini yaşayırdı, türklərin zərbələri altında məhv olurdu. Ah, təşəxxüslü Samanilər bilsəydilər ki, onların döyüşçü qulu, qulamı gələcəkdə hansı rol oynayacaqdır, onlar bu döyüşçünü necə də nifrətlə Alp Təkin adlandırardılar. Merkuri2 tacirlərinin himayədarlığı altında yaşamağa öyrənən, öz saraylarının cah-cəlalı, naz-neməti və kölgəli bağlarında çimən Samanilərin sonuncu nümayəndələri hərbi işi muzdla tutulmuş adamlara tapşırmışdılar. Onlar isə silah gücünə tez bir vaxtda özlərinə sərvət yığaraq, artıq öz növbəsində, zəifləmiş sülalənin hakimlərinə qarşı yuxarıdan aşağı baxmağa başlayırdılar.
Yalnız nifrət və kin getdikcə daha açıq biruzə verdikdə Samanilər gec də olmuş olsa ayıldılar. Türk qvardiyasının sərkərdəsi Alp Təkin buludların sıxlaşmasını hiss edərək, hindukundan keçərək sədaqətli dostları və silahdaşları ilə Qəznəyə qaçdı. O və sonralar onu əvəz edən Sebuktəkin orada məskən saldılar. Zəifləmiş Samanilər dövlətinin tədriclə zəifləməsi onları müharibə aparmağa sövq etdi. Müharibə ilə öz torpaqlarını başqa ərazilərin hesabına genişləndirirdilər.
Onların vaxtı çatdı. Sebuktəkini əvəz edən oğlu Mahmud qaraxanilərin hücumundan istifadə edərək, vaxtilə qüdrətli Samanilər səltənətinin torpaqları ilə birlikdə Xorasanı da tutdu.
İbrahim atasının gülməsini xəyalında təsəvvür edirdi. O, öz həyatından qeyri-adi əhvalatlar danışanda daima beləcə gülərdi. Amma o Mahmud Qəznəvinin Hindistan və Xarəzm üzərinə etdiyi on yeddi yürüşdən birində oğlunun iştirak etmək arzusunu mənasız hesab elədi. Buna təkcə o deyil, bütün ətrafdakılar da gülürdü. Bir bax ha! Nəsillikcə usta olan şəxslərin oğlu iynəni qılıncla əvəz etməyi düşünüb! Bunu hələ bilmək olmaz… Bəlkə də, gülənlərdən kimsə İbrahimlə öz qəlbində razı idi.
Narahat zəmanədir. Vergilər ikiqat ağır olub. Adi vergilərlə bərabər, fövqəladə vergilər də, məsələn, bütpərəstlərə qarşı cahad müharibəsində iştirak edəcək atların qoşqu ləvazimatına görə də vergilər tutulurdu. Bu o demək idi ki, Mahmud yenidən Hindistanı talan etməyə hazırlaşır və ona pul lazımdır. Adamlar arasında belə bir söhbət gəzirdi ki, keçən dəfə, Sultan qələbə ilə qayıdarkən böyük qənimət – 20 milyon dirhəm pul və cəvahirat, 57 min qul, 350 fil gətirmişdi. Ordunu saxlamaq üçün böyük vəsait lazım idi.
Qaçaqlar yolları kəsmişdilər. Ticarət də zəifləmişdi. Belə bir vəziyyətdə insan yolundan necə çıxmayıb islamın yaşıl bayrağı altında durmayaydı? Özü də bu xeyli fayda verirdi. Kimə fayda verirdi? İbrahim bu suala altı aydan sonra cavab verə biləcəkdi.
Çadırçı müəyyən şeyləri sataraq sürətlə qaçan bir at aldı. Amma İbrahim öz xeyrini bilən adam idi, o öz işlərini tamamilə yerindən tərpətməmək qərarına gəldi. Evini və emalatxanasını baxmaq üçün atasına tapşırdı. Arvadını anasına həvalə etdi. Allahın adı ilə yola düşdü.
Nişapurdan Qəznəyə gedən yol yaxın deyildi. Budur, nəhayət ki, səhər tezdən qəznəvililər dövləti paytaxtının darvazaları göründü. Burada onu az sorğu-suala tutdular:
Orta Asiyanın, İranın və Əfqanıstanın feodal şəhərlərində sənətkarların hökmdarın və adlı-sanlı şəxslərin iqamətgahından aralı yerləşən şəhərətrafı qəsəbəsi
Qədim Roma mifologiyasında ticarət, bəlağət, yollar allahı, səyahətçilərin himayədarı. Merkuri qədim yunan mifologiyasındakı Hermisə uyğundur. Məcazi mənada Merkuri müjdəçi, elçi deməkdir.