Ömər Xəyyam. GAH. Шамиль Султанов
M. N. Osmanov belə deyir: “Avropa poetikasında poetik ifadənin müxtəlif vasitələrinin tətbiq edilməsini obrazlar adlandırırlar. Məsələn, gözəli qızıl gülə, gözəlin qədd-qamətini sərv ağacına bənzətsək, onda qızıl gül gözəllik obrazı, sərv ağacı isə qədd-qamət obrazı olacaqdır. Bir şair tərəfindən yaradılan bu obraz təkrar edildikdə orijinallığını itirər, ədəbi şablona çevrilə bilər. Fars poeziyasında hər şey başqa cürdür: hər bir şairin şeirlərində «qızıl gül» və «sərv» sözünə on dəfələrlə rast gəlmək olar, lakin bu sözlər yalnız öz növbəsində obrazın əsasına xidmət edirlər, həmin obrazlar yalnız yeni üslub və poeziya vasitələrini cəlb etməyin, yeni semantik əlaqələrin müəyyən olunması köməyilə əsl obraza (mənə) çevrilir. Eyni mövzuya – ilkin əsasa aid olan bu çox saylı variantlar fars poeziyasının xarakterik xüsusiyyətlərindən birini təşkil edir». Xəyyamda isə yüksək bədiilik mətndə ümumiyyətlə təzadları, gözlənilməyən süjet dəyişikliklərini qəbul etmək hesabına əldə edilir. Buna görə də rəsmi fars ədəbiyyatı ənənələri uzun müddət Xəyyamı görkəmli bədii söz ustalarının sırasına daxil etmək qərarına gəlməmişdir.
Əsas səbəb budur. Başqa bir daha əhəmiyyətli səbəb ondan ibarətdir ki, Xəyyamda rübai forması yaradıcılığında əsas formadır. Rübai başlıca janr forması kimi Xəyyamdan başqa fars şairlərinin heç birinin yaradıcılığında rast gəlinmir. Bu aydındır. Yeni bədii obrazları – məni yaratmaq üçün dörd misra çox azdır. Əlbəttə, rübaidə epik əsas ola bilməz, bu formada xırdalığına qədər təsviretmə, psixoloji detallaşdırma mümkün deyildir. Xəyyamın yaradıcılığının mənsub olduğu X – XI əsrlərin fars poeziyası əsasən iki janr formasında: qəsidə (mədhiyyə) və qəzəl (lirik sevgi şeirləri) janrında inkişaf etmişdir.
Rübai formasında daha çox lirik və ya fəlsəfi şeirlər yazırdılar, doğrudur, bəzən nadir hallarda qəsidə xarakterli rübailərə də rast gəlmək olur. Lakin bu janr forması daha çox fəlsəfi planda yazılmış şeirləri əks etdirir, çünki hətta şairlərin intim-lirik rübailərində belə müəyyən fəlsəfi əhvali-ruhiyyələr vardır. Rübainin sərt ölçüləri şairdən yüksək ustalıq və istedad tələb edir. Xəyyam bu janrı seçərək misli bərabəri olmayan zirvəyə çatdı. Dünya poeziyasında və bəşər mədəniyyəti tarixində Ömər Xəyyamın əhəmiyyəti ən əvvəl ondan ibarətdir ki, o poetik formanın sərt çərçivələrinə sığan ədəbi və sözün daha geniş mənasında dərin məzmunlu intellekt nümunəsi yaratmışdır. Bəlkə də hətta bundan əlavə, Ömər Xəyyam özünün ən yaxşı rübailərində obrazlarda spesifik təfəkkür üsulunun modelini yaratmış və formalaşdırmışdır, bu model əsrlərin sınağından çıxaraq XX əsrin insanları üçün bir o qədər vacib və tanış olmuşdur.
Oxuculara təqdim edilən kitabın müəllifləri Ömər Xəyyam – alim, şair, insan barədə məlum olan fikirləri maksimum dərəcədə ümumiləşdirməyə çalışmışlar. Kitabda şairin rübailərindən gətirilən nümunələr bir neçə meyarla müəyyən olunur. Ən əvvəl Ömər Xəyyamın həyatı və onun dövründə bu və ya digər hadisələrlə xronoloji cəhətdən bağlı olan rübailər seçilmişdir. İkincisi, onun fəlsəfəsi, riyazi risalələri və ruhuna görə digər nəsr əsərləri ilə əlaqədar olan rübailərə xüsusi diqqət yetirilmişdir. Nəhayət, rübailərin qəti olaraq seçilməsi linqvistik prinsiplərə müvafiq şərtlənmişdir, yəni ədəbiyyatşünaslar bütövlükdə Ömər Xəyyamın qələmindən bu rübailərin çıxmasına qarşı öz fikirlərini bildirməmişlər.
Biz belə bir mövqedən çıxış etmişik ki, Xəyyam bir şəxsiyyət və şair kimi yalnız öz dövrünün – coşqun və qəddar, məkrli və qeyri-sentimental dövrün kontekstində başa düşülə bilər. Bu və ya digər tədqiqatçılar nə qədər istəsələr də Ömər Xəyyamı sadələşdirmək, XX əsrin bu və ya digər standartlarına uyğunlaşdırmaq olmaz. O doğulmuş və öz dövrünün kontekstində yaşamışdır, lakin əlbəttə, bu o demək deyildir ki, o öz əsrinin qulu olmuşdur. Xəyyam öz əsrindən çıxa bilmişdir, eyni zamanda o XI və XII əsrlərin oğlu olaraq qalmışdır.
Ömər Xəyyam… Bu ad hələ gələcək nəsilləri də narahat edəcəkdir. Rübailərdə, həmçinin onun riyaziyyat və astronomiyaya aid əsərlərində, fəlsəfi risalələrində əks olunmuş Xəyyam dünyası – hər bir düşünən insanın rast gəldiyi və həyatı boyu özünə məxsus şəkildə hər kəsin cavab tapmağa ça-lışdığı üzüntülü sual və müəmmaları olan bir dünyadır. Dörd sətir o qədər yığcam verilir ki, planetimizdə yaşayan milyonlarla oxu-cu fikir və hisslərində əmələ gələn dönüş anlarını Ömər Xəyyamla birlikdə düşünür və başqasının dərdinə şərik çıxır.
I FƏSİL
HƏQİQƏT HA=QQINDA QƏRİBƏ ARZU
1048 – 1066
Bu ucsuz-bucaqsız göyün altında
Şən keçin, dövranda az deyil cəfa.
Sənə növbə çatdı, heç ah eyləmə
Hamı gedəcəkdir, çünki torpağa.
Gəlişimdən fayda görmədi həyat,
Getsəm də dəyişməz qoca kainat.
Bu gəliş-gedişin səbəbi nədir?
Eşidə bilmədim kimsədən, heyhat.
Yaradıcı şəxsiyyətlərdə özlərinin daxili dünyalarına diqqət çox zaman erkən vaxtlardan başlayaraq oyanır. Valideynlər onları ya həvəsləndirir yaxud hər halda onlarda qeyri-adi qabiliyyətlərin və bacarıqların yaranmasına mane olmurlar. Uşaq vaxtı bu adamlara yaşıdlarına nisbətən böyük müstəqillik verilirdi. Valideynləri ilə onların nə çox sıx, nə də həddən artıq soyuq münasibəti var idi.
Çadırçı İbrahimin arvadı Fatimə dördüncü gün idi ki, doğuşqabağı ağrı çəkirdi. Bütün bu müddət ərzində usta İbrahim gözlərini yummadan evin ətrafında gəzişirdi. Onun qurumuş dodaqları biixtiyar olaraq «Allah birdir, Məhəmməd isə onun rəsuludur» sözlərini təkrar edirdi. Sifətinin kəskin cizgiləri, çuxura düşmüş gözləri – bütün hər şey ustanın uzun müddət yeməyə əl vurmadığını göstərirdi. İndi yemək vaxtı deyildi.
Onun Fatiməsi üçüncü dəfə doğurdu. İbrahimin yarı canı onun yanında idi. Yazıq qadın, doğrudanmı onun bətni Allah tərəfindən lənətlənmişdir. Yox, inanmaq olmur.
İbrahimin hər şeyi – nadir olduğu qədər də gəlirli sənəti, xoşbəxt Nişapur şəhərində hörməti, köhnə, gildən qayrılmış evi var idi, doğrudur, İbrahim birinci uşaq doğulduqdan sonra yenidən ev tikəcəyinə and içmişdi. Hər bir firavan yaşayan insan kimi onun da emalatxanası, hətta paxıllığını çəkənlər və düşmənləri var idi. Allah-taala bir cəhətə görə onu məğmun etmişdi: Nişapurda hörməti olan usta hələ atalıq sevincini dadmamışdı. Artıq onun yaşı qırxı keçmişdi. Bundan əvvəlki iki uşağı anadan ölü doğulmuşdu.
İbrahim arvadına heç nə deməmişdi, ancaq burnunun üst hissəsindəki qırışlar getdikcə dərinləşirdi. İldən-ilə ərinin artmaqda olan dərdini hiss edən Fatimə də (yaşına görə xeyli cavan idi) arıqlamış və vaxtından qabaq qocalmışdı. Üçüncü dəfə onun bətninə uşaq düşdükdə, o gecələr