Ogniem i mieczem. Henryk Sienkiewicz
align="left">
1009
ktoren — dzis popr.: ktory.
1010
z pogany — dzis popr. forma N. lm: z poganami.
1011
krew wlasna poganom w jasyr oddasz — czlonkow wlasnego narodu oddasz w niewole turecka.
1012
futor a. chutor — pojedyncze gospodarstwo, oddalone od wsi; przysiolek.
1013
sekundowac — tu: towarzyszyc, pomagac.
1014
Sicz Zaporoska — wedrowna stolica Kozakow Zaporoskich, oboz warowny na jednej z wysp dolnego Dniepru.
1015
stawszczyzny, pojemszczyzny, suchomielszczyzny, oczkowe i rogowe — nazwy poszczegolnych danin, podatkow.
1016
Nalewajko, Semen (zm. w 1597) — ataman kozacki (znany rowniez pod imieniem Seweryn), przywodca powstania przeciwko Rzeczypospolitej 1595–1596, pokonany przez hetmana Stanislawa Zolkiewskiego i sciety.
1017
Pawluk, Pawel wlasc. Michnowicz, Pawlo (zm. 1638) — przywodca antypolskiego i antyszlacheckiego powstania kozackiego (1637), pokonany przez polskie wojska pod wodza hetmana Mikolaja Potockiego i sciety; akt kapitulacji podpisal Bohdan Chmielnicki jako pisarz wojska zaporoskiego.
1018
Zolkiewski, Stanislaw herbu Lubicz (1547–1620) – polski magnat, hetman, kanclerz wielki koronny, wojewoda kijowski, kasztelan lwowski, sekretarz krolewski, wodz wojsk polskich w wielu kampaniach przeciwko Rosji, Szwecji, Turkom i Tatarom, zginal w czasie bitwy pod Cecora.
1019
Koniecpolski, Stanislaw (1591–1646) — hetman wielki koronny w latach 1632–1646, kasztelan krakowski, uznawany za jednego z najwybitniejszych polskich wodzow.
1020
ataman koszowy — ataman koszowy rzadzil na Zaporozu w czasie pokoju, mial tez obowiazek przygotowac Sicz do wojny; kosz — oboz kozacki.
1021
sciagasz (daw.) — wyciagasz, podnosisz.
1022
od Turek — dzis popr.: od Turkow.
1023
parrycyda (lac. parricida) — ojcobojca; wrog ojczyzny, zdrajca.
1024
zali (starop.) — czy.
1025
Loboda, Hryhorij (zm. w 1596) — ataman kozacki, drugi przywodca powstania Nalewajki 1595–1596.
1026
jasyr (z tur.) — niewola turecka lub tatarska.
1027
membra putrida (lac.) — chore, ropiejace konczyny.
1028
Chciano membra putrida leczyc, nie wycinac (... ) — slowa historyczne Zolkiewskiego. [przypis autorski]
1029
klemencja (z lac.) — lagodnosc, poblazanie.
1030
murza [wym. mur-za] a. mirza [wym. mir-za] — ksiaze tatarski.
1031
samopal — prymitywna bron palna, uzywana przez Kozakow w XVI i XVII w.
1032
aza (starop.) — czy.
1033
ataman koszowy — ataman koszowy rzadzil na Zaporozu w czasie pokoju, mial tez obowiazek przygotowac Sicz do wojny; kosz — oboz kozacki.
1034
Sicz Zaporoska — wedrowna stolica Kozakow zaporoskich, oboz warowny na jednej z wysp dolnego Dniepru.
1035
lubo (starop.) — chociaz.
1036
oczeret (ukr.) — trzcina; szuwary.
1037
Czertomelik — rzeka na pd. Ukrainie, prawy doplyw dolnego Dniepru, na ktorym w tym miejscu istniala duza ilosc wysp, zapewniajacych Kozakom kryjowki; te nazwe nosila tez jedna z tych wysp, glowna kwatera Kozakow.
1038
Bazawluk — rzeka w pld. czesci Ukrainy, prawy doplyw Dniepru.
1039
ordyniec — czlonek ordy tatarskiej.
1040
czambul — oddzial tatarski, dokonujacy najazdow w glebi terytorium przeciwnika, w celu odwrocenia jego uwagi od dzialan sil glownych.
1041
molojec (ukr.) — mlody, dzielny mezczyzna, zuch; tu: Kozak.
1042
samopal — dluga bron palna, uzywana w XVI-XVII w. przez Kozakow na Ukrainie, w Rosji i na Bialorusi.
1043
hallachowac — wydawac dzikie okrzyki bojowe, wzywac Allaha.
1044
bunczuk — symbol wladzy wojskowej, drzewce, ozdobione konskim wlosiem.
1045
piechota zaporoska — wbrew ogolnemu mniemaniu dzisiejszemu Beauplan twierdzi, iz piechota zaporoska niezmiernie przewyzszala jazde. Wedle Beauplana 200 Polakow rozbijalo z latwoscia 2000 jazdy zaporoskiej, ale natomiast 100 pieszych Kozakow moglo dlugo bronic sie z zakopu tysiacowi Polakow [Beauplan, Guillaume le Vasseur de (1600–1675) — francuski inzynier wojskowy i kartograf, tworca szczegolowych map ziem polskich, autor Opisu Ukrainy]. [przypis autorski]
1046
puszkar (daw. ukr.) — puszkarz, rzemieslnik wyrabiajacy armaty lub artylerzysta, zolnierz obslugujacy armate.
1047
czaban — pasterz stepowy.
1048
spisa — rodzaj wloczni; Kozacy uzywali najczesciej spis krotkich, z ostrymi grotami na obu koncach.
1049
Dzikie Pola — stepowa kraina nad dolnym Dnieprem, w XVII w. prawie niezamieszkana, schronienie dla Kozakow, zbiegow i koczownikow, pas ziemi niczyjej miedzy Rzeczapospolita a tatarskim Chanatem Krymskim.
1050
dowbysz (daw. ukr.) — dobosz.
1051
teorbanista — muzyk, grajacy na teorbanie; teorban — lutnia basowa, duzy strunowy instrument muzyczny, podobny do bandury.
1052
litaury (ukr. litawry) — kotly, wielkie bebny.
1053
Hej wy stepy... more szyrokije (ukr.) — Hej wy, stepy ukochane, Pieknym kwiatem malowane, Szerokie jak morze.
1054
kulbaka — wysokie siodlo.
1055
mogila — tu: kopiec, wzgorze.
1056
Czehryn a. Czehryn (ukr. Czyhyryn) — miasto na srodkowej Ukrainie, polozone nad Tasmina, doplywem srodkowego Dniepru, jedna z najdalej wysunietych twierdz Rzeczypospolitej.
1057
Potocki, Stefan (ok. 1624-1648) — syn hetmana wielkiego Mikolaja Potockiego, starosta nizynski, zmarl w niewoli po bitwie pod Zoltymi Wodami.
1058
Zrodla rusinskie, np. Samoil Weliczko [Samoil Welyczko (1670–ok.1728) — ukr. kronikarz, autor Kroniki zdarzen w Poludniowo-wschodniej Rosji w XVII w., napisanej m.in. na podstawie pamietnikow polskich, przedstawiajacych walki z Kozakami w 1638 r.; Red. W.L.], podaja liczbe wojsk koronnych na 22 000. Cyfra to oczywiscie falszywa. [przypis autorski]
1059
bajdak (ukr.) — duza rzeczna lodz zaglowo-wioslowa.