bartnik — osoba zajmująca się hodowlą pszczół w barci, to jest w wydrążonym pniu drzewa w lesie.
213
mąt — zamęt.
214
wsiów — dziś popr.: wsi.
215
Nałęcze — śrdw. ród wielkopolskich możnowładców, który dał początek herbowi Nałęcz.
216
grzywna — śrdw. jednostka płatnicza, o wartości pół funta złota lub srebra.
217
kaczy kłapak — kołpak z kaczymi piórami.
218
wolej (daw.) — lepiej.
219
sparcieją — tu: osłabną; parcieć (o tkaninach): rozpadać się ze starości.
220
blanki — zwieńczenie muru obronnego.
221
benedyktyni — zakon założony w 529 r. przez Benedykta z Nursji, w średniowieczu bardzo aktywny w Polsce; jego motto brzmi po łac. Ora et labora, czyli: Módl się i pracuj.
222
między dworzany (daw.) — między dworzanami.
223
legenda o Walgierzu Wdałym (tj. pięknym) — wzięta przez Sienkiewicza z Kroniki Wielkopolskiej (XIV/XV w.), oparta na zachodnioeuropejskim eposie o Walterze i Helgundzie.
224
zali (daw.) — czy.
225
terminy (daw.) — sytuacje, okoliczności, przeważnie stanowiące zagrożenie.
226
światowy (daw.) — świecki.
227
grzech pierworodny — według doktryny chrześcijańskiej ludzie rodzą się grzeszni, a dopiero chrzest zmywa ten grzech.
228
gorzeć (daw.) — płonąć.
229
kopijnicy — ciężka jazda uzbrojona w kopie i miecze.
230
włodyka (daw.) — tu: pan, władca.
231
wasal — rycerz bądź szlachcic, który złożył komuś hołd i przysięgę na wierność, obiecując mu pomoc i wsparcie, a w zamian otrzymując lenno (posiadłość ziemską).
232
Popiel — legendarny władca, po raz pierwszy wspomniany w kronice Galla Anonima jako przedstawiciel dynastii poprzedzającej Piastów. Pod wpływem modyfikacji legendy w kronice mistrza Wincentego zwanego Kadłubkiem stał się symbolem złego króla.
233
grabstwo — hrabstwo, okręg.
234
Rynga — w wersji z Kroniki Wielkopolskiej siostra Wisława nazywała się Marzanna.
235
wasal — rycerz bądź szlachcic, który złożył komuś hołd i przysięgę na wierność, obiecując mu pomoc i wsparcie, a w zamian otrzymując lenno (posiadłość ziemską).
236
suzeren — zwierzchnik wasala, ofiarowujący mu ochronę i ziemię (lenno) w zamian za przysięgę wierności. Jak widać z tego fragmentu, w roli suzerena mógł występować również dostojnik kościelny, w tym wypadku opat tyniecki.
237
abbas centum villarum (łac.) — opat stu wiosek; ma to oznaczać potęgę i bogactwo opata klasztoru w Tyńcu.
238
głowa wygolona na wierzchu — mowa o tzw. tonsurze; tonsura, stosowana od roku 633 do 1972, była kręgiem wygolonym na głowie zakonnika, oznaczającym jego przynależność do stanu duchownego.
239
sadzony — tu: wysadzany.
240
po kądzieli — w linii żeńskiej; kądziel — pęk włókien przygotowanych do przędzenia.
241
św. Benedykt z Nursji — (ok. 480–547) założyciel zakonu benedyktynów.
242
błogosławiony Hraban Maur — (ok. 780–856) mnich benedyktyński, kronikarz i poeta z czasów dynastii Karolingów.
243
św. Bonifacy — prawdopodobnie chodzi o Bonifacego-Winfrida (ok. 675–754), biskupa, benedyktyna, misjonarza, męczennika i świętego określanego jako „apostoł Niemiec”.
244
św. Benedykt z Aniane — (747–821), francuski benedyktyn, doradca Ludwika Pobożnego, zapoczątkował istnienie benedyktyńskich klasztorów w dzisiejszej Francji.
245
Jan z Tolomei — właśc. Jan Tolomei (1272–1348), bardziej znany pod zakonnym imieniem Bernard, włoski teolog i założyciel kongregacji oliwetanów, stanowiącej odłam zakonu benedyktynów. Tolomei to nazwisko, nie jak w przypadku wymienionych wcześniej nazwa miasta.
246
patronowie nasi — wszyscy wymienieni byli benedyktynami.
247
ucałował po rycersku — scena podkreśla rolę opata jako dostojnika świeckiego.
248
rzadkie jeszcze wówczas po kościołach organy — pierwsza wzmianka o kościelnych organach w Polsce pochodzi z roku 1340 i dotyczy kościoła św. Jakuba w Toruniu.
249
Kiejstut — (ok. 1310–1382), książę trocki, wielki książę litewski w ostatnich latach życia, skonfliktowany z Władysławem Jagiełłą i uwięziony przez niego w Krewie, gdzie zmarł.
250
stalle — zdobione ławki w prezbiterium, blisko ołtarza, przeznaczone głównie dla duchownych.
251
męt — zamęt, zamieszanie.
252
graf — tytuł szlachecki używany w Niemczech i w krajach niegdyś zależnych od cesarstwa niemieckiego.
253
komtur — zwierzchnik domu zakonnego bądź okręgu w zakonach rycerskich, do których zaliczali się krzyżacy.
