Psychogeriatria. Отсутствует
migotanie przedsionków. Którejś nocy obudziły go bicia i kołatania serca, wezwał pogotowie. Od tej pory nie mógł spać, gdy kładł się do łóżka, zaczynał myśleć, że „tej nocy na pewno umrze”, to wyobrażenie powodowało narastanie panicznego lęku z objawami wegetatywnymi. Podczas kilkakrotnych pobytów na oddziale kardiologicznym nie zaobserwowano u niego ani lęku, ani bezsenności, jednak objawy wracają natychmiast po powrocie do domu.
Wymienione zagadnienia nie wyczerpują długiej listy problemów psychologiczno-społecznych wieku podeszłego. Łatwo sobie wyobrazić, że będą one w istotny sposób wpływać na kondycję psychiczną i pojawianie się objawów psychopatologicznych (np. obniżenie nastroju, lęk, niepokój) u osoby starszej.
STARZENIE SIĘ MÓZGU I PROCESY NEURODEGENERACYJNE. ZABURZENIA PSYCHOORGANICZNE
Podobnie jak cały organizm, również mózg podlega procesowi starzenia się. Następują w nim zmiany morfologiczne, anatomiczne i funkcjonalne. Postępująca z wiekiem utrata masy mózgu nie musi oznaczać spadku zdolności poznawczych. Starzenie się mózgu może mieć charakter:
• optymalny – bez żadnych objawów pogorszenia funkcji kognitywnych,
• z niewielką deterioracją funkcji poznawczych (np. pamięci operacyjnej czy szybkości przetwarzania informacji),
• z łagodnymi zaburzeniami poznawczymi (MCI – mild cognitive impairment), nieupośledzającymi w istotny sposób codziennego funkcjonowania (np. łagodne zaburzenia pamięci, z którymi starsza osoba radzi sobie za pomocą notatek, ustawienia przypomnień w telefonie, listy zakupów itp.),
• z otępieniem.
W przybliżeniu przyjmuje się, że u około 10% osób po 65. roku życia rozwinie się otępienie, najczęściej w postaci choroby Alzheimera. Należy pamiętać, że u co najmniej połowy osób MCI mogą stanowić najwcześniejszą fazę tej choroby [6]. Oczywiście patologiczne procesy zachodzące w ośrodkowym układzie nerwowym (OUN) wiążą się nie tylko z postępującymi zaburzeniami funkcji poznawczych, ale i całym szeregiem innych objawów psychopatologicznych.
Pojęcie „organiczne zaburzenia psychiczne” (czy „zaburzenia psychoorganiczne”) oznacza, że opisywany zespół objawów psychopatologicznych wiąże się z występowaniem jakiejś rozpoznawalnej choroby układowej lub choroby mózgu [7].
Ogólne kryteria rozpoznawania organicznych zaburzeń psychicznych obejmują następujące ich cechy:
• istnienie potwierdzonej lub znanej z wywiadu choroby, uszkodzenia bądź dysfunkcji mózgu albo ogólnych zaburzeń somatycznych (niezwiązanych z działaniem alkoholu i substancji psychoaktywnych),
• zachodzenie przypuszczalnego związku pomiędzy tą chorobą a pojawieniem się lub znacznym zaostrzeniem zaburzenia psychicznego,
• usunięcie lub poprawa przyczyny somatycznej powodująca ustąpienie lub znaczną poprawę zaburzenia psychicznego,
• brak dowodów sugerujących inną przyczynę zaburzeń psychicznych.
Otępienie jest zespołem spowodowanym chorobą mózgu, zwykle o charakterze przewlekłym lub postępującym. Objawy zespołu otępiennego obejmują:
• osłabienie pamięci – najwyraźniejsze w zakresie uczenia się nowych informacji, w cięższych przypadkach również odtwarzania wcześniej nabytych informacji; nasilenie zakłóca codzienne czynności, a w ciężkim otępieniu uniemożliwia samodzielną egzystencję,
• upośledzenie innych funkcji poznawczych, takich jak myślenie, planowanie, ocenę sytuacji, przetwarzanie informacji,
• zachowaną świadomość (jednak w przebiegu otępienia mogą pojawiać się najczęściej w godzinach nocnych epizody majaczeniowe z omamami i iluzjami, pobudzeniem, zachowaniem zgodnym z treścią doznań psychotycznych),
• zaburzenia emocjonalne i/lub zachowania (np. chwiejność emocjonalną, drażliwość, apatię, prymitywizację zachowań społecznych).
Zaburzenia występują przez co najmniej 6 miesięcy (kryterium czasowe zastosowano w celu uniknięcia pomyłki z innymi, odwracalnymi stanami, które mogą mieć podobne objawy, np. urazowy krwotok podtwardówkowy, wodogłowie normotensyjne, urazy mózgu).
Klasyfikacja otępienia opiera się na określeniu różnych organicznych procesów będących jego przyczyną. Zagadnienia te zostały omówione szczegółowo w dalszych rozdziałach podręcznika.
Majaczenie jest jednym z częściej spotykanych objawów chorobowych u osób starszych i zaliczanym do tzw. wielkich problemów geriatrycznych. Występuje ono u 11–30% osób starszych, u których wcześniej nie stwierdzono zaburzeń psychicznych, hospitalizowanych z powodu schorzeń somatycznych, i aż u 22–89% pacjentów z otępieniem [8]. Jest to zespół charakteryzujący się następującymi objawami:
• zaburzeniami świadomości i uwagi (od przymglenia do śpiączki), zmniejszoną zdolnością ukierunkowania, skupiania, utrzymywania i przerzucania uwagi,
• zaburzeniami procesów poznawczych: zaburzeniami percepcji, iluzjami, omamami (najczęściej wzrokowymi), upośledzeniem myślenia abstrakcyjnego,
• zaburzeniami pamięci świeżej i odtwarzania danych,
• dezorientacją co do miejsca i czasu,
• zaburzeniami psychoruchowymi (niedostateczną lub nadmierną aktywnością, wydłużonym czasem reakcji, zmniejszonym lub spowolnionym tokiem wypowiedzi, wygórowaną reakcją orientacyjną),
• zaburzeniami cyklu snu i czuwania (bezsennością, nasilaniem zaburzeń w godzinach nocnych, koszmarami sennymi, mogącymi utrzymywać się w postaci halucynacji),
• nagłym początkiem i zmiennością objawów w ciągu dnia.
Kategoria ta obejmuje różne zaburzenia psychiczne i patologiczne stany emocjonalne, które są związane z pierwotnym uszkodzeniem lub dysfunkcją mózgu albo ze stanami somatycznymi, oddziałującymi na mózg. Objawy kliniczne zaburzeń psychicznych na podłożu organicznego uszkodzenia mózgu są podobne do symptomów chorób pierwotnie psychiatrycznych.
W wieku podeszłym częsty problem stanowią organiczne zaburzenia afektywne, charakteryzujące się zaburzeniami nastroju i aktywności, najczęściej o charakterze depresyjnym (ale może też wystąpić zespół maniakalny czy hipomaniakalny). Z kolei organiczna chwiejność afektywna związana jest ze znacznym nietrzymaniem afektu, labilnością emocjonalną, męczliwością, z towarzyszącymi nieprzyjemnymi doznaniami somatycznymi (np. zawroty głowy). Zaburzenia psychoorganiczne mogą przybierać postać organicznych zaburzeń lękowych z uogólnionymi bądź napadowymi stanami lękowymi. Z kolei w obrazie organicznych zaburzeń urojeniowych (podobnych do schizofrenii) dominują urojenia o różnej treści. Mogą im towarzyszyć omamy, zaburzenia myślenia i pojedyncze objawy katatoniczne. U pacjentów z otępieniem objawy urojeniowe często obejmują przekonanie o okradaniu przez bliskie osoby czy pojawianiu się w domu nieproszonych gości. Dominujące omamy są charakterystyczne dla halucynozy organicznej. Mogą one przybierać postać doznań wzrokowych, słuchowych czy węchowych.
Zespół psychoorganiczny może przybierać postać zaburzeń osobowości i zachowania. Starsze określenia tych zaburzeń, z jakimi można spotkać się w literaturze, to charakteropatia czy encefalopatia. Przejawiają się one zbyt sztywnymi i niedostosowanymi wzorcami zachowań, które upośledzają sprawne funkcjonowanie jednostki, zwłaszcza w relacjach interpersonalnych, i są źródłem distresu. Organiczne zaburzenia osobowości rozpoznaje się, jeśli przez okres co najmniej 6 miesięcy występują