Padaczka. Etiologia. Отсутствует
występują liczne heterotopie neuronalne (ryc. 3.19), przy czym część neuronów wykazuje cechy dysmorficzne (ryc. 3.20). Neurony dysmorficzne występują wyłącznie w FCD typ II, zarówno podtypu IIa, jak i IIb. Odznaczają się nieprawidłowościami morfologicznymi: 1) rozmiary komórki i jądra komórkowego są znacznie powiększone (ryc. 3.21); 2) widoczne są agregaty substancji Nissla (ryc. 3.22); 3) dochodzi do nagromadzenia neurofilamentów w cytoplazmie (ryc. 3.23). Dysmorficzne neurony mogą tworzyć skupienia i występować w pewnej odległości od zasadniczej zmiany.
Rycina 3.18. FCD typ II. Zatarcie budowy warstwowej kory mózgu (H&E).
Rycina 3.19. FCD typ II. Heterotopie neuronalne w istocie białej (H&E).
Rycina 3.20. FCD typ II. Skupienie dys- morficznych neuronów w korze mózgu (H&E).
Rycina 3.21. FCD typ II. Znacznie powiększone neurony dysmorficzne (H&E).
Rycina 3.22. FCD typ II. Dysmorficzne neurony z agregatami substancji Nissla i nieprawidłowo wykształconymi wypustkami (H&E).
Rycina 3.23. FCD typ II. Dysmorficzne neurony z nagromadzeniem neurofilamentów (NF) w cytoplazmie i wypustkach.
W FCD typ IIa w korze i w istocie białej występują liczne neurony dysmorficzne o dziwacznym kształcie, z grudkową kondensacją substancji Nissla oraz wypustkami dendrytycznymi z nieprawidłowym układem neurofilamentów.
W FCD typ IIb, zwanej również dysplazją korową Taylora (Taylor’s type FCD), obecne są zarówno neurony dysmorficzne, jak i patognomoniczne dla tego podtypu tzw. komórki balonowate (balloon cells) [69, 70]. Komórki balonowate mają duże ciało komórkowe, obfitą, eozynochłonną, szklistą cytoplazmę bez wyraźnej substancji Nissla oraz krótkie wypustki (ryc. 3.24). Często widoczne jest duże, okrągłe jądro z jąderkiem lub kilka jąder. Komórki balonowate występują w całej korze oraz w podkorowej istocie białej. Czasem tworzą zgrupowania lub występują w niezmienionej tkance, sąsiadującej z zasadniczą zmianą. Komórki te często wykazują ekspresję wimentyny i nestyny oraz koekspresję markerów neuronalnych (neurofilamentów) i glejowych (GFAP). Mogą występować również komórki o przejściowym fenotypie. Często stwierdza się nadekspresję markerów niedojrzałych neuronów (MAP1B, microtubule-associated protein 1B) i komórek progenitorowych (nestyna i CD34). Komórki balonowate wykazują podobieństwo morfologiczne do komórek olbrzymich, obserwowanych w guzach korowych w stwardnieniu guzowatym. Tak więc obraz histopatologiczny FCD typ IIb może przypominać formę fruste stwardnienia guzowatego (TS, tuberous sclerosis). Jednak badania genetyczne nie udokumentowały w pełni związku z polimorfizmem genów TSC1 i TSC2 w FCD typu IIb [71].
Rycina 3.24. FCD typ IIb. Komórki balonowate o obfitej, eozynochłonnej cytoplazmie bez widocznej substancji Nissla (H&E).
Dysplazji kory często towarzyszą wtórne zmiany patologiczne, najczęściej w postaci stwardnienia hipokampa (dual pathology).
FCD typ III odnosi się do nieprawidłowości w budowie warstwowej kory mózgu związanej z inną zmianą, zlokalizowaną w tym samym lub pobliskim obszarze. Obraz histopatologiczny może być podobny do FCD typ I, chociaż można wyodrębnić cechy specyficzne. Wyróżnia się 4 podtypy: FCD typ IIIa – związaną ze stwardnieniem hipokampa; FCD typ IIIb – związaną z nowotworem glejowym lub glejowo-neuronalnym (np. ganglioglioma, DNT lub inne nowotwory związane z padaczką); FCD typ IIIc – związaną z malformacją naczyniową (np. malformacja jamista, malformacja tętniczo-żylna, teleangiektazje, malformacje naczyniowe opony miękkiej); FCD typ IIId – związaną z inną zmianą zasadniczą, nabytą we wczesnym dzieciństwie (np. uraz mózgu, zmiany zapalne i infekcyjne) [72].
Dodatkowy termin FCD typ III NOS (not otherwise specified) odnosi się do ogniskowej dysplazji kory z klinicznie podejrzewaną zasadniczą zmianą, lecz bez możliwości weryfikacji histopatologicznej.
Hamartoma
Zmiana o typie hamartoma występuje w postaci ogniskowych zmian glejowo-neuronalnych, które mogą być przyczyną padaczki lekoopornej. Jest to zmiana nienowotworowa, złożona z elementów glejowych, dojrzałych neuronów lub komórek zwojowopodobnych oraz drobnych naczyń krwionośnych. Hamartoma neuronalny przy lokalizacji w podwzgórzu często manifestuje się przedwczesnym dojrzewaniem płciowym oraz tzw. padaczką śmiechu [73]. W przypadkach hamartoma zwykle występują dodatkowe nieprawidłowości cytoarchitektoniki kory w formie dysplazji korowej.
Zaburzenia migracji komórek podczas embriogenezy mogą tworzyć ektopiczną tkankę układu nerwowego poza jej pierwotną lokalizacją, np. ektopiczny móżdżek [74].
Malformacje rozwojowe mózgu
Połowicze wielkomózgowie, tzw. hemimegalencefalia, przebiega z przerostem jednej półkuli mózgu i przemieszczeniem struktur środkowych na stronę przeciwległą. Kora jest znacznie pogrubiała i często wykazuje całkowite zatarcie budowy warstwowej. Obecne są duże, nieprawidłowe, czasem dwujądrowe neurony cytomegaliczne oraz rozlany rozplem komórek astroglejowych (ryc. 3.25).
Rycina 3.25. Hemimegalencefalia. Powiększone komórki nerwowe i neurony cytomegaliczne (H&E).
Bezzakrętowość (agyria/lissencephaly) cechuje brak prawidłowo wykształconych zakrętów i bruzd mózgu. Mózg jest zwykle mniejszych rozmiarów, o gładkiej powierzchni, z poszerzonym układem komorowym. Kora mózgu składa się z 4 nieprawidłowych warstw. Bezzakrętowość może występować razem z podkorową pasmową heterotopią (SBH, subcortical band heterotopia) jako tzw. podwójna kora z dodatkowym pasmem istoty szarej tuż pod korą. Inną wadą jest szerokozakrętowość (pachygyria), w której ilość zakrętów jest zmniejszona, a pojedyncze zakręty są poszerzone, spłaszczone i oddzielone płytkimi bruzdami. Czasem wady te współistnieją, tworząc malformację agyria-pachygyria-band.
Drobnozakrętowość (polimicrogyria) charakteryzuje się obecnością licznych, drobnych zakrętów, oddzielonych płytkimi bruzdami (ryc. 3.26). Mogą występować heterotopie neuronalne, glejoza, demielinizacja istoty białej oraz zwapnienia okołokomorowe. Częstą przyczyną tej malformacji jest wewnątrzmaciczna infekcja wirusem cytomegalii (CMV).
Rycina 3.26. Polimikrogyria z obecnością licznych drobnych mikrozakrętów (Klüver-Barrera).
Malformacje naczyniowe o lokalizacji nadnamiotowej mogą klinicznie manifestować się padaczką [75]. Napady padaczkowe najczęściej występują w przypadkach patologii naczyniowej o cechach malformacji tętniczo-żylnej (AVM) oraz malformacji jamistej [76, 77].
• Malformacja tętniczo-żylna (AVM, arteriovenosus malformation) utworzona jest przez konglomeraty naczyń różnego typu i kalibru: tętnic, żył i naczyń przejściowych (ryc. 3.27). Naczynia wykazują zwykle nieregularny kształt, poszerzone światło