Marksizm. Отсутствует
samej, w stylu Leszka Kołakowskiego, który trafnie zidentyfikował główny problem Marksa w przyjęciu przez niego „romantycznego ideału jedności społecznej” (Kołakowski 2009, s. 1209). Z pewnością nie jest ona zatem niewinna. Sądzę jednak zarazem, że nie należy traktować jej jako narzędzia stworzonego przez Marksa po to, aby zniewolić świat, ale raczej jako zbiór tez i idei, które ujawniły taką możliwość zniewolenia dopiero w konkretnej praktyce politycznej. W tym sensie z Marksem trzeba się obchodzić tak jak z Nietzschem, ostrożnie, bez histerii. Ani jeden, ani drugi nie odpowiada wszak za to, jaki użytek uczyniono z ich koncepcji, choć one same nie są bez winy, niewątpliwie kryły się w nich niebezpieczne możliwości interpretacyjne, co aż nadto dobitnie ukazała historia. Która jednak filozofia mogłaby uniknąć tego losu? Obawiam się, że żadna. Nawet najszlachetniejszych idei można wszak użyć w sposób haniebny, nadając im często zaskakującą interpretację (to przecież przytrafiało się i przytrafia się wciąż różnym religiom).
3. Nauka i ideologia
Będąc świadomym tego, jak bardzo trudno jest oddzielić to, co ideologiczne, od tego, co naukowe, w każdej nieomal teorii z zakresu nauk społecznych, a szczególnie w takiej jak teoria Marksa, programowo zorientowanej na społeczną zmianę w imię pewnych ideałów moralnych i politycznych, warto zwrócić uwagę na ten fragment nauki, który był nią inspirowany, a jednak przyniósł ciekawe rezultaty poznawcze. W przypadku nauki polskiej chodzi np. o tzw. poznańską szkołę metodologiczną (Jerzy Kmita, Leszek Nowak, Jerzy Topolski, Krystyna Zamiara, Anna Pałubicka i in.), która w sposób twórczy wykorzystała Marksa jako jedno ze źródeł inspiracji. Udało się jej oderwać jego naukę od ideologicznej wykładni i uczynić z niej ważne narzędzie teoretyczne (zob. m.in. Kmita 1980; Kmita 1985; Nowak 1977a; Nowak 1977b; Pałubicka 1977; Pałubicka 1984; Topolski 1984; Topolski 2016; Zamiara 1974; Zamiara 1979). Choć i tutaj cieniem na jej działalności położyła się zgodność zainteresowania Marksem z oficjalnym kursem polityki państwa. Nie można udawać, że zgodność ta była w przypadku tej szkoły bez znaczenia dla możliwości jej działania i propagowania wyników swych dociekań na arenie ogólnopolskiej. Upieram się jednak, że nie może to odbierać jej twórcom zasług, jakie położyli dla rozwoju humanistyki w Polsce, nie mówiąc już o tym, że zarówno niektórzy z nich (Leszek Nowak), jak i większość ich uczniów nie żywili sympatii do rzeczywistości ustrojowej tzw. Polski Ludowej, co łatwo zauważyć, prześledziwszy ich aktywność polityczną w czasach przełomu ustrojowego i potem (tu z pewnością najbardziej spektakularnym przykładem będzie postawa Andrzeja Zybertowicza, ucznia Kmity i Topolskiego).
Moim zdaniem twórczo wykorzystane wpływy Marksa dostrzegalne są także w innych szkołach polskiej humanistyki, że wspomnę jedynie polską szkołę historii ekonomicznej i społecznej (Kula 1962 i in.), która zasłużenie rozsławiła imię nauki polskiej na świecie. Także niektóre prace Leszka Kołakowskiego z wczesnego okresu jego działalności naukowej (książka Kultura i fetysze), w jakiejś mierze inspirowane Marksem, zasługują na najwyższe uznanie, podobnie jak teksty niektórych przedstawicieli filozofii nauki (m.in. Amsterdamski 1973; Amsterdamski 1983) oraz historyków filozofii (m.in. Siemek 1982; Siemek 1998; Siemek 2002), którzy Marksa uznawali za ciekawe źródło inspiracji naukowych (przynajmniej przez część swojej kariery naukowej). Pokazuje to, że nawet w okresie PRL można było odwoływać się do inspiracji Marksowskich i uprawiać naukę na wysokim poziomie. Tak jest i dzisiaj, kiedy i w Polsce powstają bardzo ciekawe analizy odwołujące się do Marksa, że wspomnę tylko znakomitą książkę Marka Łagosza (2012).
Podsumujmy. Dziedzictwo Marksa jest niejednoznaczne. Nie ulega żadnej wątpliwości, że pochopne byłoby jego całkowite dyskredytowanie. Szczególnie dziś, w czasach strukturalnego kryzysu kapitalizmu. Skłania on do tego, aby do Marksa powrócić. Rozsądnie i z umiarem, bez ideologicznych uprzedzeń, ale i bez ślepej wiary w moc wszystkich jego diagnoz i zaleceń. Jego poglądy wciąż pozostają przynajmniej w części aktualne i trudno sobie wyobrazić, aby kiedykolwiek mogło być inaczej.
Bibliografia
Aldridge A. (2006), Konsumpcja, przeł. M. Żakowski, Warszawa: Sic!.
Amsterdamski S. (1973), Między doświadczeniem a metafizyką. Z filozoficznych zagadnień rozwoju nauki, Warszawa: Książka i Wiedza.
Amsterdamski S. (1983), Między historią a metodą. Spory o racjonalność nauki, Warszawa: PIW.
Bellamy Foster J., McChesney R. (2014), Kryzys bez końca, przeł. G. Konat, Warszawa: Instytut Wydawniczy Książka i Prasa.
Boltanski L., Chiapello E. (2015), Nowy duch kapitalizmu, „Kronos” nr 2.
Bourdieu P. (2005), Dystynkcja. Społeczna krytyka władzy sądzenia, przeł. P. Biłos, Warszawa: Scholar.
Bourdieu P. (2006), Medytacje pascaliańskie, przeł. K. Wakar, Warszawa: Oficyna Naukowa.
Cohen G.A. (1979), Karl Marx’s Theory of History: A Defence, Princeton: Princeton University Press.
Collins R. (2015), Koniec pracy klasy średniej – i żadnej ucieczki, w: I. Wallerstein i in., Czy kapitalizm ma przyszłość, przeł. I. Jarosławska, Warszawa: Dialog.
Crouch C. (2015), Osobliwa nie-śmierć neoliberalizmu, przeł. Ł. Dominiak, Toruń: Wydawnictwo Naukowe UMK.
Elster J. (1982), Marxism, Functionalism, and the Game Theory, Amsterdam: Elsevier.
Elster J. (1994), Making Sense of Marx, Cambridge: Cambridge University Press.
Foucault M. (2000), Filozofia, historia, polityka. Wybór pism, red. D. Leszczyński, L. Rasiński, Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN.
Foucault M. (2006), Słowa i rzeczy, przeł. T. Komendant, A. Tatarkiewicz, Warszawa: Słowo, obraz, terytoria.
Gutierrez G. (1976), Teologia wyzwolenia, przeł. J. Szewczyk, Warszawa: Instytut Wydawniczy PAX.
Hardt M., Negri A. (2012), Rzecz-pospolita. Poza własność prywatną i dobro publiczne, przeł. M. Ratajczak, J. Sowa, Kraków: Korporacja Ha!art.
Harman Ch. (2011), Kapitalizm zombi. Globalny kryzys i aktualność myśli Marksa, przeł. H. Jankowska, Warszawa: Muza.
Harvey D. (1989), The Condition of Postmodernity, Oxford: Basil Blackwell.
Harvey D. (2008), Neoliberalizm. Historia katastrofy, przeł. J.P. Listwan, Warszawa: Instytut Wydawniczy Książka i Prasa.
Harvey D. (2016), Przestrzenie globalnego kapitalizmu. W stronę teorii rozwoju nierównego geograficznie, przeł. J.P. Listwan, Warszawa: Instytut Wydawniczy Książka i Prasa.
Hochschild A. (2009), Zarządzanie emocjami. Komercjalizacja ludzkich uczuć, przeł. J. Konieczny, Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN.
Homer S. (1998), Fredric Jameson. Marxism, Hermeneutics, Postmodernism, Cambridge: Polity Press.
James H. (2010), Koniec globalizacji. Czego nauczył nas wielki kryzys?, przeł. R. Włoch, Warszawa: Scholar.
Jameson F. (2008), The Ideologies of Theory, London: Verso.
Jameson F. (2011), Postmodernizm, czyli logika kulturowa późnego kapitalizmu, przeł. M. Płaza, Kraków: Wydawnictwo UJ.
Johnston D., Saad-Filho A. (2009), Neoliberalizm przed trybunałem, przeł. J.P. Listwan, Warszawa: Instytut Wydawniczy Książka i Prasa.
Klein N. (2008), Doktryna szoku, przeł. H. Jankowska, Warszawa: Muza.
Klementewicz T. (2015), Stawka większa niż rynek. U źródeł stagnacji kapitalizmu bez granic, Warszawa: Instytut Wydawniczy Książka i Prasa.
Kmita J. (1980), Z problemów epistemologii historycznej, Warszawa: PWN.
Kmita