Prawo finansowe Finanse publiczne. Elżbieta Chojna-Duch
jako honoraria, nagrody, premie oraz wydatki socjalne, w tym renty i emerytury, stypendia, zasiłki z pomocy społecznej;
– rzeczowe – jako formy bezpośredniego finansowania jednostek budżetowych lub bezzwrotnych, nieodpłatnych dotacji budżetowych na rzecz różnych podmiotów, finansujących konkretne działy gospodarki narodowej, prognozy, projekty i ich zadania.
Mogą one być również ujęte z punktu widzenia kryterium ekonomicznego jako wydatki:
– majątkowe (inwestycyjne, kapitałowe) – prowadzące do powiększania majątku danej jednostki,
– bieżące – służące funkcjonowaniu jednostki.
Proporcje podziału wydatków można też rozpatrywać z punktu widzenia podmiotowego podziału zadań i środków finansowych między:
– gospodarkę budżetową państwa (zwaną podsektorem rządowym) a
– gospodarkę budżetową jednostek samorządu terytorialnego (podsektor samorządowy), przy czym podział środków tego sektora, według zasady adekwatności dochodów wyrażonej w Konstytucji RP powinien odpowiadać zadaniom przypadającym z mocy ustawy poszczególnym jednostkom samorządowym.
Sposobem prezentowania wydatków budżetowych jest ich podział według funkcji państwa.
Tradycyjnie wyróżnia się wydatki na:
– cele gospodarcze – na finansowanie podmiotów i zadań gospodarczych, przy czym zakres bezpośredniego finansowania z budżetu zmniejszał się w polskich budżetach; po 2016 roku rosną wydatki publiczne (np. z Polskiego Funduszu Rozwoju, ale pozostaje on poza sektorem finansów publicznych i wydatki na te cele będą miały w dużej mierze charakter zwrotny);
– cele socjalno-kulturalne – ten rodzaj zadań, w coraz szerszym zakresie, jest przekazywany do finansowania z budżetów samorządu terytorialnego;
– wydatki o charakterze władczym – finansują działalność organów władzy, administracji, sądownictwa, prokuratury, utrzymanie sił zbrojnych oraz porządku wewnętrznego.
Podział ten stanowi podstawę działowego układu polskiej klasyfikacji budżetowej. Tworzą ją następujące działy (które zarazem stanowią rodzajowy zestaw zadań finansowany z budżetu): rolnictwo i łowiectwo, leśnictwo, rybołówstwo i rybactwo, górnictwo i kopalnictwo, przetwórstwo przemysłowe, wytwarzanie i zaopatrzenie w energię elektryczną, gaz i wodę, handel, hotele i restauracje, transport i łączność, usługi, gospodarka komunalna i ochrona środowiska, mieszkaniowa, informatyka, nauka, oświata i wychowanie, szkolnictwo wyższe, kultura i ochrona dziedzictwa narodowego, ochrona zdrowia, pomoc społeczna, kultura fizyczna i sport, turystyka, administracja publiczna, wymiar sprawiedliwości, bezpieczeństwo publiczne, wydatki na ubezpieczenie społeczne, obrona narodowa oraz urzędy naczelnych organów władzy państwowej, kontroli i ochrony prawa oraz sądownictwa, ogrody botaniczne i zoologiczne itp.
Każdy wydatek jest adresowany do realizujących go podmiotów, zwanych dysponentami, do których należą: ministrowie, kierownicy urzędów centralnych, przewodniczący komitetów wchodzących w skład Rady Ministrów (ok. 85% całości wydatków), jednostki pozabudżetowe (pozarządowe), wojewodowie (prawie 10% wydatków) i inni dysponenci części budżetowych.
Wydatki publiczne ujmuje się w podziałkach grupowanych w ramach klasyfikacji budżetowej. Jest to obowiązkowe ujęcie, określone w ustawie o finansach publicznych w formie klasyfikacji wydatków i dochodów oraz przychodów i rozchodów danego roku. Odrębny sposób grupowania środków stosuje się dla dochodów i wydatków finansowanych ze środków Unii Europejskiej w kraju oraz klasyfikowanych w wieloletnich unijnych planach wydatków, zwanych perspektywami finansowymi.
W ramach gospodarki budżetowej prezentowanej w uzasadnieniach do projektów polskich współczesnych budżetów występuje także klasyfikacja zadaniowa, umożliwiająca ocenę skali finansowania środkami publicznymi wybranych zadań, bez względu na to, kto jest dysponentem środków. Są to wydatki z zakresu ubezpieczenia społecznego i pomocy społecznej, wydatki wynikające z podstawowych funkcji państwa (zapewnienie ładu oraz bezpieczeństwa wewnętrznego i zewnętrznego, wymiaru sprawiedliwości itd.), wydatki związane z inwestycjami np. na naukę i edukację, ochronę zdrowia, kulturę fizyczną i sport oraz wydatki na infrastrukturę i środowisko, na wzmocnienie gospodarki oraz na programy restrukturyzacyjne niektórych dziedzin i sektorów gospodarki, a także związane z członkostwem w Unii Europejskiej.
Wydatki budżetu państwa – według podstawowych grup ekonomicznych – dotyczą:
– obsługi długu Skarbu Państwa,
– dotacji i subwencji, w tym dla jednostek samorządu terytorialnego,
– świadczeń na rzecz osób fizycznych,
– wydatków bieżących jednostek budżetowych,
– wydatków majątkowych,
– innych wydatków budżetowych, w tym od 2004 roku wpłat tzw. środków własnych do budżetu Unii Europejskiej (składki) oraz wydatków na współfinansowanie projektów z udziałem środków UE.
Wydatki są przeznaczone w szczególności na:
1) funkcjonowanie organów władzy publicznej, w tym organów administracji rządowej, organów kontroli i ochrony prawa oraz sądów i trybunałów;
2) zadania wykonywane przez administrację rządową;
3) subwencje ogólne dla jednostek samorządu terytorialnego;
4) dotacje dla jednostek samorządu terytorialnego;
5) wpłaty do budżetu Unii Europejskiej, zwane „środkami własnymi Unii Europejskiej”;
6) subwencje dla partii politycznych;
7) dotacje na zadania określone odrębnymi ustawami;
8) obsługę długu publicznego;
9) wkład krajowy na realizację programów finansowanych z udziałem środków europejskich.
Z budżetu państwa są finansowane zadania określone w odrębnych ustawach i umowach międzynarodowych.
Ustawa o finansach publicznych dokonuje z kolei podziału wydatków budżetu państwa oraz wydatków budżetów jednostek samorządu terytorialnego według ich źródeł na:
1) wydatki bieżące:
a) wynagrodzenia i uposażenia oraz składki od nich naliczane,
b) zakupy towarów i usług,
c) inne świadczenia na rzecz osób fizycznych (niebędące wynagrodzeniami),
d) wydatki związane z funkcjonowaniem jednostek budżetowych, w tym ich koszty utrzymania,
e) koszty zadań zleconych do realizacji jednostkom niebędącym jednostkami sektora finansów publicznych, z wyłączeniem fundacji i stowarzyszeń,
f) wydatki na obsługę długu Skarbu Państwa obejmujące w szczególności wydatki na oprocentowanie i dyskonto od skarbowych papierów wartościowych, oprocentowanie kredytów i pożyczek oraz wypłat związanych z poręczeniami i gwarancjami skarbowymi; jednakże obsługa długu to w szczególności spłata kapitału, czyli otrzymanych uprzednio pożyczek i kredytów, oraz wykup papierów wartościowych;
2) wydatki majątkowe, obejmujące wydatki na zakup i objęcie akcji oraz wniesienie wkładów do spółek prawa handlowego, wydatki inwestycyjne państwowych jednostek budżetowych, w tym