Stosunki międzynarodowe. Antologia tekstów źródłowych. Отсутствует
J.J., 1965, Umowa społeczna, tłum. A. Peretiatkowicz, Warszawa, PWN.
Wright Q., 1952, Realism and Idealism in International Politics, „World Politics”, t. 5.
RAYMOND ARON
Pokój i wojna między narodami (teoria)26
Ostatnio pewien holenderski historyk (Vlekke 1957), który otrzymał nominację na pierwszą powstałą w jego kraju katedrę stosunków międzynarodowych w Leodium, próbował w swoim wykładzie inauguracyjnym zdefiniować dyscyplinę, której miał nauczać. Wykład swój zakończył przyznaniem się do porażki: szukał, lecz nie znalazł granic pola badawczego, które miało się stać przedmiotem jego dociekań. Porażka ta jest pouczająca, bo ostateczna i – że tak powiem – oczywista. „Stosunki międzynarodowe” nie mają istniejących realnie granic oraz nie są i być nie mogą w sposób materialny oddzielone od innych zjawisk społecznych. Jednak taki sam wniosek byłby prawdziwy również w odniesieniu do ekonomii i nauk politycznych. Jeśli prawdą jest, że „propozycja rozwinięcia badań nad stosunkami międzynarodowymi jako samoistnym układem poniosła porażkę”, to prawdziwe pytanie dopiero nam się z tej porażki wyłania i dotyczy jej znaczenia. Wszak próba uczynienia z ekonomii zamkniętego systemu również się nie powiodła; mimo to istnieje pełnoprawnie coś takiego jak nauka o gospodarce, a rzeczywistość, której ona dotyczy, podobnie jak możliwość wyodrębnienia tej nauki spośród innych nauk, nie budzą niczyich wątpliwości. Czy badanie stosunków międzynarodowych ma jakiś sobie tylko właściwy przedmiot zainteresowania? Czy zajmuje się ono jakimiś zbiorowymi zachowaniami, jakimiś sposobami ludzkiego postępowania, które posiadałyby jakieś możliwe do rozpoznania cechy szczególne? Czy owa specyfika stosunków międzynarodowych daje się ująć w jakieś ramy teoretyczne?
Stosunki międzynarodowe są – jak się zdaje z definicji – stosunkami pomiędzy narodami. W tym wypadku jednak słowo naród nie jest używane w znaczeniu historycznym, jakie przylgnęło do niego od czasów Rewolucji Francuskiej, i nie opisuje ono tylko owego szczególnego rodzaju wspólnoty politycznej, w którym ludzie w znacznej części mają świadomość obywatelstwa i w którym państwo zdaje się być ucieleśnieniem wcześniej istniejącej narodowości. W określeniu „stosunki międzynarodowe” za naród uważa się dowolną, terytorialnie zorganizowaną, zbiorowość polityczną. Uznajmy na razie, że stosunki międzynarodowe to stosunki pomiędzy jednostkami politycznymi, które to pojęcie dotyczy zarówno greckiej polis, Imperium Rzymskiego i Egiptu, jak monarchii europejskich, republik burżuazyjnych i demokracji ludowych. Definicja taka pociąga za sobą podwójną trudność. Czy w obszar stosunków pomiędzy owymi jednostkami politycznymi należy włączyć stosunki pomiędzy ludźmi należącymi do owych jednostek politycznych? Gdzie zaczynają i gdzie kończą się owe jednostki polityczne, czyli terytorialnie zorganizowane polityczne zbiorowości?
Czy gdy młodzi Europejczycy wybierają się na wakacje poza granice swoich krajów, to jest to zjawisko, które powinno interesować specjalistę od stosunków międzynarodowych? A gdy we francuskim sklepie kupuję towar wyprodukowany w Niemczech lub gdy francuski importer zawiera umowę z fabrykantem z drugiej strony Renu, to owa wymiana gospodarcza należy czy też nie należy do dziedziny „stosunków międzynarodowych”?
Zarówno pozytywna, jak i negatywna odpowiedź na to pytanie wydaje się jednakowo trudna. Stosunki pomiędzy państwami, stosunki czysto międzypaństwowe stanowią najoczywistszą postać stosunków międzynarodowych: bezdyskusyjnym przykładem stosunków międzypaństwowych są więc umowy międzynarodowe. Załóżmy, że wymiana gospodarcza między poszczególnymi krajami byłaby w całości uregulowana przez jakąś umowę międzypaństwową: przy takim założeniu należałaby ona bez wątpienia do dziedziny stosunków międzynarodowych. Załóżmy z drugiej strony, że transgraniczna wymiana gospodarcza jest wyłączona spod jakichkolwiek ścisłych przepisów i że panują tam zasady absolutnie wolnej wymiany: wówczas zakupy towarów niemieckich we Francji i sprzedaż towarów francuskich w Niemczech stałyby się działaniami czysto indywidualnymi, pozbawionymi jakichkolwiek cech charakterystycznych dla stosunków międzypaństwowych.
Jest to trudność rzeczywista, sądzę jednak, że błędem byłoby nadmierne podkreślanie jej znaczenia. Żadna dyscyplina naukowa nie ma dokładnie wytyczonych granic. I wcale nie jest rzeczą najważniejszą, by od razu wiedzieć, gdzie kończą się stosunki międzynarodowe i dokładnie określać moment, w którym stosunki pomiędzy ludźmi przestają być stosunkami międzynarodowymi. Naszym zadaniem jest wyznaczenie ośrodka zainteresowań, specyficznego znaczenia samego zjawiska lub sposobów postępowania, które stanowiłyby jądro tej odrębnej dziedziny. Otóż centrum stosunków międzynarodowych stanowią stosunki, które nazwaliśmy już międzypaństwowymi, a więc takie, w których dochodzi do bezpośredniego kontaktu pomiędzy jednostkami politycznymi jako takimi.
Stosunki międzypaństwowe znajdują swój wyraz w specyficznych sposobach postępowania pewnych postaci, które nazwę symbolicznymi – dyplomaty i żołnierza. Oni obaj – i tylko oni dwaj – są w swoich działaniach nie jakimiś dowolnymi uczestnikami, lecz reprezentantami wspólnot, do których należą; ambasador w czasie wykonywania swojej służby jest tą jednostką polityczną, w imieniu której przemawia; żołnierz na polu bitwy jest tą jednostką polityczną, w imieniu której zadaje śmierć bliźniemu. Uderzenie wachlarzem deja Algieru zyskało wartość wydarzenia historycznego tylko dlatego, że wymierzone było w ambasadora27. Obywatel cywilizowanego kraju zabija z czystym sumieniem tylko dlatego, że nosi na sobie mundur i działa z obowiązku.
Ambasador28 i żołnierz nadają życie stosunkom międzynarodowym i symbolizują je, bo w tej mierze, w jakiej są one stosunkami międzypaństwowymi, sprowadzają się one do dyplomacji i wojny. Stosunki międzypaństwowe mają pewną cechę oryginalną, która odróżnia je od wszelkich innych stosunków społecznych: realizują się one w cieniu wojny czy też, by posłużyć się wyrażeniem bardziej ścisłym, stosunki pomiędzy państwami niosą ze sobą ze swej istoty alternatywę pomiędzy wojną i pokojem. Wobec faktu, że każde państwo stara się zapewnić sobie monopol na posługiwanie się siłą, to przez całą historię państwa, wzajemnie się uznając, uznawały zarazem prawomocność wojen, które sobie wytaczały. W pewnych okolicznościach logiki owego wzajemnego uznawania się wrogich sobie państw przestrzegano włącznie ze wszystkimi jej konsekwencjami: każde państwo posługiwało się tylko swoją regularną armią i rezygnowało z możliwości wzniecenia wewnętrznej rebelii wewnątrz państwa, z którym walczyło, mimo że prowadziłaby ona do jego osłabienia – gdyż podkopałoby to, ze wszech miar godną ochrony, zasadę monopolu na prawomocne posługiwanie się przemocą.
Nauka o pokoju i nauka o wojnie, nauka o stosunkach międzynarodowych może stanowić podstawę sztuk dyplomacji i strategii, będących dwoma różnymi – aczkolwiek wzajem uzupełniającymi się – sposobami, którymi posługują się państwa we wzajemnych stosunkach.
Wojna nie należy do dziedziny sztuk lub nauk, lecz do zjawisk życia społecznego. Jest to konflikt wielkich interesów, krwawo rozcinany i tym tylko różny od innych. Lepiej niż do jakiej bądź sztuki da się ona porównać do handlu, który jest również konfliktem ludzkich interesów i działań, a o wiele bliższą wojnie jest polityka, którą, ze swej strony, można uważać za handel na większą skalę. Polityka jest poza tym łonem, z którego wyrasta wojna; w niej ukrywają się zaznaczone już główne zarysy wojny, jak właściwości istot żywych w ich płodzie (Clausewitz 1958: t. I, rozdział 3).
Od tego momentu możemy zrozumieć w pełni, dlaczego stosunki międzynarodowe stanowią ośrodek zainteresowania odrębnej dyscypliny wiedzy i dlaczego umykają one wszelkim próbom wyznaczenia
Fragmenty wydania polskiego: R. Aron, 1995,
Tak w tekście. W istocie francuski konsul-rezydent został przez deja Algieru uderzony packą na muchy. Miało to miejsce w 1830 roku i stało się pretekstem do zbrojnego zajęcia Algieru (przyp. tłum.).
Rozumie się samo przez się, że w tym abstrakcyjnym znaczeniu każdy polityk, minister spraw zagranicznych, premier czy głowa państwa są również, w części swego postępowania, ambasadorami. Reprezentują bowiem jednostkę polityczną jako taką.