Style radykalnej woli. Susan Sontag

      Ce­chą wszyst­kich pro­jek­tów du­cho­wych jest to, że same się po­chła­nia­ją – wy­czer­pu­ją wła­sne zna­cze­nie, sens za­sad, na któ­rych mocy po­wsta­ły. (To dla­te­go „du­cho­wość” trze­ba wy­naj­dy­wać wciąż na nowo). Wszyst­kie naj­więk­sze przed­się­wzię­cia sku­pio­ne wo­kół pro­ble­mu świa­do­mo­ści sta­wa­ły się osta­tecz­nie pro­jek­ta­mi de­mon­ta­żu sa­mej my­śli.

      Sztu­ka ro­zu­mia­na jako pro­jekt du­cho­wy nie jest tu wy­jąt­kiem. Jako abs­trak­cyj­na, roz­człon­ko­wa­na re­pli­ka po­zy­tyw­ne­go ni­hi­li­zmu prze­ni­ka­ją­ce­go ra­dy­kal­ne mity re­li­gij­ne po­waż­na sztu­ka na­szych cza­sów stop­nio­wo prze­nio­sła uwa­gę na naj­bar­dziej bo­le­sne po­ru­sze­nia świa­do­mo­ści. Nic więc dziw­ne­go, że je­dy­ną prze­ciw­wa­gą dla do­nio­słych za­sto­so­wań sztu­ki – are­ny trud­nych prób świa­do­mo­ści – jest iro­nia. Obec­nie wy­da­je się, że ar­ty­ści będą da­lej pod­wa­żać sztu­kę tyl­ko po to, by wskrze­sić ją w ja­kiejś bar­dziej zre­du­ko­wa­nej for­mie. Do­pó­ki sztu­ka wy­trzy­my­wać bę­dzie pre­sję nie­usta­ją­ce­go prze­słu­cha­nia, część py­tań moż­na for­mu­ło­wać w żar­to­bli­wy spo­sób.

      Jed­nak­że speł­nie­nie tej wi­zji za­le­ży praw­do­po­dob­nie od ży­wot­no­ści iro­nii jako ta­kiej.

      Od cza­sów So­kra­te­sa nie­zli­cze­ni twór­cy za­świad­cza­li o war­to­ści iro­nii – skom­pli­ko­wa­nej, sku­tecz­nej me­to­dy po­szu­ki­wa­nia praw­dy o so­bie, utwier­dza­nia się w tej praw­dzie i pod­trzy­my­wa­nia wła­snej po­czy­tal­no­ści. Lecz je­śli iro­nia za­mie­ni się w wy­sma­ko­wa­ną twór­czość ar­ty­stycz­ną – a więc dzia­łal­ność za­sad­ni­czo zbio­ro­wą – może stra­cić na przy­dat­no­ści.

      Nie mu­si­my już ob­sta­wać przy ka­te­go­rycz­nych są­dach Nie­tz­sche­go, któ­re­go zda­niem roz­prze­strze­nia­nie się iro­nii jest ozna­ką za­le­wu de­ka­den­cji oraz wy­czer­py­wa­nia się ży­wot­no­ści i siły kul­tu­ry. W post­po­li­tycz­nym, elek­tro­nicz­nie po­łą­czo­nym co­smo­po­lis, w któ­rym wszy­scy po­waż­ni współ­cze­śni ar­ty­ści za­re­zer­wo­wa­li już so­bie miej­sce do ży­cia, część na­tu­ral­nych wię­zi mię­dzy kul­tu­rą i „my­śle­niem” (a dzi­siej­sza sztu­ka jest nie­wąt­pli­wie for­mą my­śle­nia) ule­gła ze­rwa­niu, to­też tezę Nie­tz­sche­go na­le­ża­ło­by prze­for­mu­ło­wać. Jed­nak na­wet je­śli iro­nia dys­po­nu­je znacz­nie więk­szy­mi moż­li­wo­ścia­mi, niż po­dej­rze­wał Nie­tz­sche, w mocy po­zo­sta­je py­ta­nie, w jak wiel­kim za­kre­sie moż­na je wy­ko­rzy­sty­wać. Wy­da­je się nie­praw­do­po­dob­ne, by nie­ustan­ne pod­wa­ża­nie pod­staw wła­snych dzia­łań mia­ło w nie­skoń­czo­ność owo­co­wać no­wy­mi per­spek­ty­wa­mi, nie koń­cząc się roz­pa­czą lub śmie­chem tak grom­kim, że nie spo­sób już za­czerp­nąć po­wie­trza.

      (1967)