Kosmetologia t. 1. Отсутствует
i zredukowane do małych spiralek tuż przy skórze włosy ma ludność Afryki Środkowej i Południowej – Buszmeni, lud San.
Kolor włosów zależy od obecności różnych rodzajów melanin produkowanych przez melanocyty cebulki. Feomelanina (barwnik rudy) jest znacznie odporniejsza na czynniki chemiczne i fizyczne niż eumelanina. Dlatego przy próbie rozjaśniania włosów czarnych (u czarnoskórych i Azjatów) włosy przybierają rudą barwę, widoczną również u egipskich mumii (u których z czasem nastąpił rozpad eumelaniny, ale nie feomelaniny). We włosach rudych około 2/3 melaniny to feomelanina, włosy rude występują najrzadziej (u 1–2% populacji świata, najwięcej w Szkocji). Włosy blond powstały wskutek mutacji w Europie, około 11 tys. lat temu (gen MC1R). Są one cieńsze od czarnych (18–50 μm vs. 65–100 μm), ale liczniejsze (150 tys. na głowie vs. 110 tys.).
Siwienie jest następstwem stopniowego zaniku melanocytów i barwnika lub rozwarstwienia się tkanek włosa na całej długości (wnikające powietrze rozprasza światło, dając efekt białego zabarwienia). Przebieg siwienia jest różny dla blondynów i brunetów, a jego szybkość warunkowana jest w dużym stopniu przez dwa geny: Bclw oraz Bcl2. Przedwczesne siwienie może też być spowodowane niedoborem witaminy B12 lub innymi stanami chorobowymi (zaburzenia hormonalne, np. wydzielania gruczołu tarczowego).
Łysienie. Ewolucyjnie utrata włosów u człowieka zapoczątkowana została około 3,3 mln lat temu, a najważniejszym etapem tego procesu była mutacja genu KRTHAP1, zaangażowanego w syntezę keratyn (240 tys. lat temu). Łysienie u mężczyzn spowodowane jest wysokim stężeniem androgenów, hormony płciowe mają bowiem receptory w cebulkach. U kobiet, o ile w czasie ciąży wskutek wysokiego stężenia estrogenów włosy robią się bardziej gęste, o tyle po porodzie ich ilość się zmniejsza (odwracalnie), a po menopauzie następuje przyspieszenie utraty włosów. Przyczyną tego procesu mogą być toksyny, leki (chemioterapia w przypadku nowotworów, steroidy), promieniowanie, trauma, choroby (infekcje, zaburzenia hormonalne, cukrzyca, choroby sercowo-naczyniowe) itd.
Zaburzenia hormonalne mogą być też przyczyną zbyt dużego owłosienia (hipertrychoza). Jedną z form hipertrychozy jest hirsutyzm, charakterystyczny dla kobiet. Czynniki wrodzone lub np. nadmierne odchudzanie się albo nadmierne uprawianie sportu u kobiet doprowadzają do zaburzenia równowagi między estrogenami i androgenami, powodując powstawanie owłosienia typu męskiego.
6.4.2. Paznokcie
Paznokieć (łac. unguis) powstaje w sposób podobny do włosa, z macierzy zlokalizowanej na dnie wpuklenia tkanki nabłonkowej. Inne są jednak kształt i położenie macierzy, więc paznokieć wzrasta wzdłuż powierzchni palca i na dużej szerokości.
Podobnie jak włos, paznokieć jest zatem martwą tkanką (a co za tym idzie, nie ma sensu „odżywianie” ani paznokcia, ani włosa).
Macierz i początkowy odcinek paznokcia (jego korzeń) są osłonięte obrąbkiem naskórkowym nadpaznokciowym (eponychium), wał naskórkowy ochrania też boczne krawędzie paznokcia. Płytkę paznokcia od dolnej strony (skóry palca) stabilizuje obrąbek naskórkowy podpaznokciowy (hyponychium). Część autorów utożsamia hyponychium z łożyskiem paznokcia. Łożysko pośredniczy w zaopatrywaniu komórek paznokcia w substraty metabolizmu na odcinku, gdzie jeszcze komórki są żywe.
Na części płytki paznokcia od strony macierzy widoczny jest białawy obłączek (lunula). Jego zabarwienie spowodowane jest niepełną keratynizacją. Pośrednie struktury powstające w tym procesie rozpraszają światło, tak że paznokieć jest tu jaśniejszy, a po ukończeniu keratynizacji staje się przezroczysty.
Paznokieć wzrasta około 3 mm na miesiąc u rąk, u nóg dwa razy wolniej.
Wycinanie czy odsuwanie obrąbka nadpaznokciowego ułatwia infekcje bakteryjne i grzybicze.
6.4.3. Gruczoły potowe
Ewolucyjnie pierwsze występowały gruczoły potowe (glandulae sudoriferae) apokrynowe (zapachowe). Są to gruczoły pęcherzykowe, rozgałęzione, uchodzące do mieszka włosowego. Wydzielanie, wbrew nazwie, jest tu merokrynowe (przez jakiś czas sądzono, że apokrynowe). Wydzielina, zawierająca lipidy, białka, węglowodany, amoniak, po rozkładzie przy udziale bakterii nabiera zapachu. Jest on charakterystyczny dla gatunku i dla osobnika. Wpływa to na komunikację między osobnikami, sygnalizowanie nastroju, identyfikację, dobór rozrodczy. Gruczoły te zlokalizowane są w okolicach genitaliów, odbytu, dołów pachowych i ujścia przewodów słuchowych.
Gruczoły potowe zwykłe (ekrynowe) są mniejsze, cewkowe proste (ryc. 6.8). Rurkowata cewka w części wydzielniczej tworzy kłębek, zlokalizowany na granicy skóry właściwej i tkanki podskórnej. W części tej cewkę buduje jednowarstwowy nabłonek cylindryczny lub sześcienny, a w części wyprowadzającej – dwuwarstwowy, jednak tylko do granicy naskórka. Bardziej na zewnątrz pot wydostaje się przez nieregularny otwór w naskórku. W części wydzielniczej obecne są komórki jasne, wydzielające wodę i elektrolity, w tym czynnie usuwające kationy sodowe, oraz komórki ciemne wydzielające proteoglikany. Części tej towarzyszą komórki mioepitelialne – o właściwościach pośrednich między komórkami nabłonkowymi i mięśniowymi gładkimi. Ich skurcze powodują wyciskanie wydzieliny na zewnątrz. Gruczoły potowe występują na prawie całej powierzchni ciała oprócz warg i części zewnętrznych narządów płciowych. Najwięcej ich jest na powierzchni dłoni i stóp.
Pot składa się z wody, kationów sodowych, anionów chlorkowych, kwasów tłuszczowych, proteoglikanów, metabolitów przemian azotu (mocznik, kwas moczowy, amoniak), witaminy C i innych kwasów organicznych. pH potu waha się od 4 do 6,8.
Tylko u bardzo nielicznych gatunków ssaków (np. u ludzi i koni) gruczoły potowe pełnią funkcje w termoregulacji. U ludzi rozwinęły się jako część zmian związanych ze zmianą trybu życia (podobnie jak utrata owłosienia na ciele). Inne gatunki ssaków ochładzają organizm, odparowując wodę z języka i podniebienia.
Wydzielanie potu uzależnione jest od temperatury, ale również od czynników psychicznych, zdenerwowania. Na tym oparte są próby konstruowania tzw. wykrywaczy kłamstw (niezwykle zawodnych, uważanych za produkt pseudonauki).
6.4.4. Gruczoły łojowe
Gruczoł łojowy (glandula sebacea) to gruczoł holokrynowy, pęcherzykowy, rozgałęziony (ryc. 6.9). Jego ujście łączy się zwykle z mieszkiem włosowym i wyścielone jest podobnym nabłonkiem – wielowarstwowym płaskim. Komórki wydzielnicze stopniowo wypełniają się mieszaniną lipidów, zwiększając nawet 150-krotnie swoją objętość, wreszcie ulegają apoptozie i w całości stają się wydzieliną.
Rycina 6.8.
Rodzaje gruczołów potowych: a – gruczoły potowe zwykłe (ekrynowe); b – gruczoły potowe zapachowe (apokrynowe).
Rycina 6.9.
Budowa gruczołu łojowego: a – komórki wydzielnicze; b – ujście gruczołu; c – mieszek włosowy.
Łój usuwany jest na zewnątrz gruczołu przez skurcz mięśni przywłośnych. Złożony jest z triglicerydów (41%), wosków (26%), wolnych kwasów tłuszczowych (16%), skwalenu (12% – skwalen jest węglowodorem, ale zalicza się go również do lipidów), cholesterolu (2%). Unikatowym