Psychologia kliniczna dzieci i młodzieży. Отсутствует
na różnorodne czynniki ryzyka. Zwiększa też naszą wiedzę na temat zaburzonego przebiegu rozwoju u dzieci z niskim poziomem czynników ryzyka. Kluczową rolę odgrywają tutaj kompetencje i pozytywna adaptacja. Kompetencje definiowane są jako skuteczne radzenie sobie z zadaniami rozwojowymi odpowiednio do wieku, kontekstu oraz historycznych uwarunkowań (Luthar, 2003). W okresie późnego dzieciństwa i adolescencji oznacza to np. sukcesy szkolne (kompetencje edukacyjne), nawiązywanie i utrzymanie satysfakcjonujących relacji rówieśniczych (kompetencje społeczne) oraz podporządkowanie się regułom obowiązującym w domu, szkole i społeczeństwie (kompetencje behawioralne). Pojęcie kompetencji jest blisko związane z zadaniami rozwojowymi, które z czasem stały się centralnym punktem psychopatologii rozwojowej. Każdy nowy etap rozwoju można określić w aspekcie pojawiającego się nowego zadania rozwojowego oraz nowego kontekstu: wewnętrznego (dojrzewanie organizmu) i zewnętrznego (zmiana oczekiwań społecznych). W analizie rozwoju człowieka istotne są więc dwa aspekty: opis tego, co ma zostać rozwinięte w celu dobrego funkcjonowania (czyli opis zadań rozwojowych) oraz opis aktualizacji tych zadań.
Stan, w którym najważniejsze zadania rozwojowe danego etapu są zrealizowane, nazywamy dojrzałością. Jak wiadomo, w okresie dzieciństwa i adolescencji wszystkie zadania rozwojowe mogą – ale nie muszą – zostać zrealizowane. Trudności w realizacji mogą prowadzić do zaburzeń w sferze emocjonalnej i społecznej, mogą też obniżać jakość życia na następnych etapach lub przyczyniać się do niedostosowania jednostki. Prawidłowa realizacja zadań rozwojowych prowadzi do pozytywnej adaptacji, definiowanej jako wielowymiarowy proces, w którym jednostka, wykorzystując swoje możliwości psychiczne i zasoby, przystosowuje się do wymagań kolejnych faz rozwojowych (Yates, Egeland i Sroufe, 2003). W literaturze popularnej pozytywną adaptację często określa się jako „bycie OK”, „bycie w porządku” czy „bycie wystarczająco dobrym”. Przyjmuje się różne kryteria pozytywnej adaptacji; począwszy od najbardziej wymagającego: 1) bardzo dobre funkcjonowanie we wszystkich sferach; poprzez łagodniejsze: 2) wystarczy dobry poziom funkcjonowania w jednej sferze; po najbardziej szerokie: 3) brak objawów psychopatologicznych (Luthar i Ziegler, 1991). Różne kryteria definiowania pozytywnej adaptacji oznaczają też różne sposoby jej pomiaru. Zazwyczaj ocenia się ją poprzez pomiar realizacji zadań rozwojowych, brak diagnozy psychiatrycznej, niski poziom objawów psychopatologicznych czy wysoki poziom satysfakcji życiowej.
5.2.1. Ekspozycja na czynniki ryzyka w okresie prenatalnym
Jak już wcześniej wspomniano, efekty działania czynników ryzyka na jednostkę są zależne od wieku dziecka, czasu ich oddziaływania i wzajemnej dynamiki między ryzykiem a czynnikami chroniącymi przed patologią. Badania pokazują, że wpływ ten zaczyna się bardzo wcześnie, bo już w okresie prenatalnym. Działanie teratogennych czynników w okresie płodowym zostało szeroko opisane w literaturze (zob. podrozdz. 10.3). Teratogen jest czynnikiem zewnętrznym działającym na dziecko w okresie płodowym, powodującym zmiany i odchylenia w prawidłowym rozwoju i prowadzącym często do wad wrodzonych. Nieprawidłowości rozwojowe mogą mieć różne nasilenie (od nieznacznych anomalii do wad latentnych) i różnić się rodzajem, przybierając postać: malformacji (nieprawidłowości w rozwoju narządów: całkowity lub częściowy brak narządu bądź zmiana jego lokalizacji), przerwania łączności (powoduje morfologiczne zmiany tworzących się tkanek lub narządów, zależne od procesów destrukcyjnych, np. zaburzenia funkcji naczyń krwionośnych), deformacji (zniekształcenia w budowie narządów) oraz wad złożonych. Wrażliwość na czynniki teratogenne zależy od genotypu zarodka i zmienia się w przebiegu rozwoju. Istnieją krytyczne okresy wrażliwości dla tkanek i narządów – różne dla poszczególnych czynników teratogennych. Najbardziej wrażliwy okres na czynniki teratogenne to 3.–8. tydzień ciąży, aczkolwiek nie ma okresu rozwoju całkowicie bezpiecznego przed działaniem teratogenów. Istnieje ogromna różnorodność czynników mogących działać teratogennie: biologiczne (infekcje wirusowe i bakterie, zaburzenia metaboliczne), chemiczne (leki, substancje psychoaktywne, szkodliwe związki chemiczne, takie jak kleje, lakiery, odżywianie) oraz fizyczne (hałas, przegrzanie czy promieniowanie jonizujące), a stopień nasilenia anomalii rozwojowej zależy od dawki i czasu trwania ekspozycji na teratogen. Poszczególne czynniki teratogenne (np. alkohol czy nikotyna) wywierają sobie właściwe działanie, powodując specyficzne uszkodzenia płodu (np. FASD – fetal alcohol spectrum disorders, spektrum płodowych zaburzeń alkoholowych). Warto przy tym podkreślić, że nie każdy czynnik teratogenny musi być szkodliwy dla matki. Zawsze jednak jest szkodliwy dla płodu.
5.2.2. Impulsywność i inne cechy temperamentu a podatność na zaburzenia
Temperament jest najbardziej biologiczną właściwością jednostki stanowiącą fundament naszej osobowości. Reguluje zachowanie człowieka w dwóch głównych aspektach: reaktywności i samoregulacji (Buss i Plomin, 1984). W porównaniu z innymi właściwościami psychicznymi człowieka należy do zjawisk najbardziej stałych, w znacznym stopniu dziedzicznych i ujawniających się już w 1. roku życia. Przegląd licznych badań z dziedziny temperamentu pokazuje, że pewne cechy temperamentu, takie jak impulsywność, zapotrzebowanie na stymulację czy unikanie szkody, mają znaczenie w wyjaśnianiu genezy indywidualnych różnic w przebiegu rozwoju dzieci i młodzieży, zwłaszcza w zakresie nieprzystosowania i rozwoju uzależnień (zob. Cierpiałkowska i Grzegorzewska, 2016; Grzegorzewska i Cierpiałkowska, 2018).
Analiza relacji między temperamentem a psychopatologią wymaga uwzględnienia wielu kontekstów rozwoju dziecka – indywidualnych i środowiskowych. Co prawda, na poziom funkcjonowania jednostki w dużej mierze ma wpływ jej biologiczna konstytucja, jednak ostateczny kształt ścieżek rozwojowych będzie zależał od jakości kontekstów rozwoju dziecka oraz wzajemnych dynamicznych relacji rodzinnych, rówieśniczych i społecznych (Lerner i Lerner, 1994).
Procesy łączące temperament z przystosowaniem polegają na wpływach bezpośrednich, pośrednich i interakcyjnych (Rothbart, Posner i Hershey, 1995). Wpływ bezpośredni dotyczy skrajnych cech temperamentu, które sprzyjając skłonności do określonego stanu emocjonalnego (np. drażliwość lub wyciszenie), kształtują reakcje jednostki, jej zachowanie i ostateczne efekty rozwojowe (pozytywna adaptacja lub konkretny objaw psychopatologiczny). Wpływy pośrednie wiążą się z oddziaływaniem określonych cech temperamentu dziecka na reakcje otoczenia względem niego, co w konsekwencji decyduje o kształtowaniu się jego samooceny, schematów poznawczych czy orientacji w sobie i świecie (tzw. poznawcze podstawy psychopatologii lub zdrowia psychicznego) (Rothbart i Bates, 1998). O ostatecznym poziomie zdrowia psychicznego i funkcjonowania dziecka decyduje też wzajemna interakcja określonych cech jego temperamentu (np. impulsywności) i środowiska w ten sposób, że skłonność do dystresu i tzw. trudny temperament mogą się przyczyniać do niedostosowania tylko wówczas, gdy rodzice reagują silną konfrontacją lub poddaniem się (szerzej zob. Cierpiałkowska i Grzegorzewska, 2016).
Próby wyjaśnienia zdrowia psychicznego i zaburzeń na podstawie analizy wymiarów temperamentu przynoszą obiecujące rezultaty. Wyniki badań nad czynnikami prognozującymi zaburzenia w przystosowaniu wśród młodzieży wskazują, że dziecięcy temperament ma większą siłę przewidywania niż jakość sprawowania funkcji rodzicielskich (Lerner i Lerner, 1994). Wiele dociekań empirycznych opiera się na próbach ustalenia, które konkretnie cechy temperamentu warunkują określone rezultaty rozwojowe. Szczególnie wskazuje się na rolę impulsywności oraz takich cech jak zdolność wyciszenia się w następstwie stresu, emocjonalność, poszukiwanie nowości, unikanie szkody i uzależnienie od nagrody (Cloninger, 1987; Tarter, Alterman i Edwards, 1985).
Impulsywność jest definiowana jako predyspozycja do szybkiego i nieplanowanego reagowania na zewnętrzne i wewnętrzne bodźce bez zwracania uwagi na negatywne konsekwencje tych zachowań, zarówno dla jednostki, jak i jej otoczenia (Poprawa, 2015). Osobę impulsywną charakteryzuje szybkie uleganie nagłym pobudkom i pragnieniom oznaczające