Psychologia kliniczna dzieci i młodzieży. Отсутствует
rozwijania się problemu; 3) historię i dynamikę relacji rodzinnych oraz zakres zdolności rodziców do sprawowania opieki nad dzieckiem.
5. Określ, jakie informacje są na tyle kluczowe, że powinny się znaleźć w raporcie.
Ten proces filtrowania ma doprowadzić do tego, że informacje użyte na dalszych etapach konceptualizacji przypadku będą się przyczyniały do lepszego opisania i wyjaśnienia trudności dziecka, nie będąc dystraktorami czy ciekawostkami, odciągającymi od wyważonej oceny trudności.
Źródło: opracowano na podstawie Frick, Barry i Kamphaus, 2010.
Postępowanie diagnostyczne oraz diagnoza jako efekt tego działania mogą się koncentrować na trzech głównych poziomach wnioskowania o zdrowiu psychicznym dzieci i młodzieży. Te trzy główne poziomy czy typy diagnozy to diagnoza różnicowa (nozologiczna), strukturalno-funkcjonalno-kontekstowa i genetyczna. Diagnoza różnicowa ma charakter opisowy, natomiast strukturalno-funkcjonalno-kontekstowa i genetyczna – wyjaśniający. W przypadku dzieci i młodzieży, podobnie jak dorosłych, najwięcej opracowań i badań naukowych prowadzi się na temat wiarygodności diagnozy opisowej, która w klasycznej postaci jest podejmowana głównie w praktyce klinicznej, natomiast stosunkowo niewiele uwagi poświęca się trafności konceptualizowania diagnozy wyjaśniającej, zwłaszcza strukturalno-funkcjonalno-kontekstowej, która zawsze odwołuje się do założeń psychologicznych koncepcji integracyjnych, eklektycznych oraz konkretnej koncepcji psychologicznej (np. psychodynamicznej, poznawczej) rozwoju i istoty formowania się struktury psychicznej jednostki (Dudley, Kuyken i Padesky, 2011; Persons, 2008). Diagnozy wyjaśniające odwołują się nie tylko do koncepcji psychologicznych, lecz także do wyników badań pochodzących z innych dyscyplin naukowych, prowadzonych w ramach podejścia integracyjnego podatność–stres, takich jak nauki społeczne czy biologiczne traktujące o naturze człowieka i jego funkcjonowaniu.
Każdy z typów diagnozy (ryc. 6.1) może mieć charakter bardziej całościowy lub wybiórczy oraz bardziej rozwojowy lub dotyczący aktualnego stanu. Diagnoza całościowa obejmuje testowanie i opisanie funkcjonowania jednostki na wszystkich płaszczyznach życia oraz, co ważniejsze, uwzględnia w wyjaśnieniu zjawisk, procesów psychicznych i mechanizmów intrapsychicznych wyniki badań i wiedzę pochodzące zarówno z modeli patogenetycznych, jak i salutogenetycznych (Cierpiałkowska, Soroka i Sęk, 2016). Wybiórczy charakter diagnozy psychologicznej wynika m.in. z tego, że psychologiczne koncepcje zdrowia i zaburzeń psychicznych w różnym stopniu obejmują zagadnienia konieczne dla całościowej diagnozy. Na przykład psychologia humanistyczna i egzystencjalna skupia uwagę na opisaniu przejawów zdrowia psychicznego i wyjaśnieniu jego uwarunkowań, natomiast podejścia poznawczo-behawioralne i psychodynamiczne – odwrotnie, znacznie więcej miejsca poświęcają zaburzeniom psychicznym niż zdrowiu. Diagnoza aktualnego stanu obejmuje opis i wyjaśnienie funkcjonowania psychospołecznego osoby/dziecka w danym czasie, natomiast diagnoza rozwojowa przedstawia i wyjaśnia przebieg ścieżek rozwoju funkcji i mechanizmów intrapsychicznych i ich przejawów zewnętrznych na różnych etapach życia jednostki, często w kontekście jej indywidualnych oraz środowiskowych czynników ryzyka i zasobów. Diagnoza rozwojowa odwołuje się na ogół do modeli i koncepcji pochodzących z psychopatologii i psychologii rozwojowej (zob. rozdz. 2 i 3).
RYCINA 6.1. Typy diagnozy klinicznej w świetle założeń modeli zdrowia i zaburzeń psychicznych
Źródło: opracowano na podstawie Cierpiałkowska, Soroko i Sęk, 2016.
6.1.2. Znaczenie kontekstów – indywidualnego, rodzinnego i instytucjonalnego
Dzieci i adolescenci w sytuacji diagnozowania w zakresie zdrowia psychicznego i funkcjonalności zachowania w różnych obszarach życia nie są „małymi dorosłymi”. Wprawdzie przez wiele lat próbowano tak myśleć, aktualnie jednak podkreśla się, że ich rozwój psychospołeczny, przejawy psychopatologii, co więcej – ich sytuacja prawna i ekonomiczna, są znacząco odmienne. Konceptualizacja genezy, mechanizmów i przejawów zdrowia psychicznego dzieci i młodzieży w kontekście ich zależności od rodziny oraz innych systemów społecznych, które są zarządzane przez dorosłych, wpływa na specyfikę i standardy postępowania zawodowego psychologa klinicznego.
Uwarunkowania prawne i społeczne powodują, że dzieci i adolescenci bardzo rzadko samodzielnie inicjują kontakty z różnymi placówkami zajmującymi się ich zdrowiem psychicznym, problemami edukacyjnymi czy wychowawczymi, a najczęściej kierowane są do nich przez dorosłych – rodziców, nauczycieli, sędziów, pediatrów i innych. Fakt, że dzieci zgłaszane są do różnych instytucji terapeutycznych, diagnozujących lub orzekających o ich zdrowiu psychicznym czy dezadaptacyjnych zachowaniach, przez dorosłych, powinien uwrażliwić psychologa na możliwość wystąpienia dwóch ważnych zjawisk, które mogą wpływać na prezentowany przez opiekunów obraz ich funkcjonowania. Konieczne jest sprawdzenie, po pierwsze, czy wymagania i oczekiwania dorosłych wobec dziecka przekraczają jego możliwości psychospołeczne bądź czy styl wychowania jest znacząco niedopasowany do możliwości i potrzeb dziecka. W obu przypadkach wskazanie przez rodziców na problemy lub nieadaptacyjne zachowania dziecka może służyć uniknięciu przez nich konfrontacji z problemami wynikającymi z ich niedopasowania się do jego potrzeb rozwojowych. Po drugie, rodzice mogą mieć własne problemy ze zdrowiem psychicznym, np. chorują na psychozy lub głębokie zaburzenia osobowości, które w negatywny sposób zmieniają ich stosunek do zachowań dziecka i ich postrzeganie.
Szczególna sytuacja występuje w przypadku zgłoszenia dzieci i adolescentów przez nauczycieli, wychowawców czy opiekunów zastępczych. Badania nad rozpowszechnieniem zaburzeń psychicznych i zachowania pokazują, że zarówno w grupie dzieci i młodzieży wychowywanych w rodzinie, jak i poza nią, w placówkach opiekuńczo-wychowawczych, obserwuje się większe nasilenie zaburzeń o charakterze eksternalizacyjnym, np. zespoły deficytów uwagi i nadpobudliwości psychoruchowej, zaburzenia opozycyjno-buntownicze czy kontroli zachowania, niż internalizacyjnym, np. zaburzenia nastroju i zaburzenia lękowe (Bronsard i in., 2016; Erskine i in., 2016; Pawliczuk, Kaźmierczak-Mytkowska, Srebnicki i Wolańczyk, 2018). Co więcej, w ostatnich latach badania wskazują na istotny przyrost całego spektrum zaburzeń psychicznych w populacji dzieci i młodzieży między 5. a 17. rokiem życia (Dallos, 2017). Wyjaśniając zjawisko różnic w nasileniu zaburzeń psychicznych, przyjmuje się dwie hipotezy, które zostały w różnym stopniu zweryfikowane empirycznie. Pierwszą sformułował Thomas Achenbach (1991, 2002), który na podstawie badań nad eksternalizacją i internalizacją problemów stwierdził, że większe rozpowszechnienie zaburzeń eksternalizacyjnych u dzieci może być wynikiem subiektywnego doświadczania ich uciążliwości i niedogodności przez rodziców i nauczycieli. Druga, potwierdzona empirycznie przez wielu badaczy, np. Bonnie Leadbeater i współpracowników (Leadbeater, Kuperminc, Blatt i Hertzog, 1999) czy Leslie Rescorla z zespołem (2007), wskazuje na różnice międzypłciowe w nasileniu tych dwóch grup zaburzeń psychicznych, które mają podłoże w różnych oddziaływaniach i naciskach społeczno-kulturowych skierowanych do chłopców i dziewcząt.
Postępowanie diagnostyczne w zakresie zaburzeń psychicznych dzieci powinno bezwarunkowo obejmować ocenę funkcjonowania rodziny, szkoły, społeczności i kultury, jako istotnego kontekstu i uwarunkowań ich jakości życia i zdrowia psychicznego. Oznacza to, że żadne dziecko nie może być oceniane w izolacji od środowiska, w którym żyje. Ponieważ większość dzieci funkcjonuje inaczej w różnych środowiskach, co znajduje wyraz w wyróżnionych w ICD-10 (International Classification of Diseases and Related Health Problems – Międzynarodowa klasyfikacja chorób i problemów zdrowotnych; WHO, 1992) jednostkach klinicznych, np. zaburzeniach socjalizacji,