Smoleńsk 1632-1634. Dariusz Kupisz
rel="nofollow" href="#n24" type="note">24.
O wiele większe walory obronne posiadały zamki leżące nad Dźwiną, a osłaniające Litwę od strony Inflant i Wielkich Łuków. Wiele z nich zbudowano z cegły i usytuowano w miejscach z natury obronnych, otoczonych lasami, jeziorami oraz mokradłami. Do najnowszych zaliczano zamki: dyneburski, wzniesiony w czasach Batorego i drujski, wybudowany przez Sapiehów. Nad Dźwiną lub jej dopływami leżały: Newel, Jezierzyszcze, Wieliż, Oświej, Uświat, Siebież, Połock i Witebsk. Dwa ostatnie były zarówno stolicami województw, jak i ważnymi punktami obrony północno-wschodniej granicy. Jednak stare, kamienne mury zamku witebskiego powodowały, że określano go pogardliwie mianem „kurnika”. Połock dysponował aż dwoma zamkami, jednak ich umocnienia składały się z fosy, wału, drewnianej palisady i dość niskich, drewnianych baszt. Długość wałów otaczających zamek Górny, Dolny oraz miasto sięgała 4 km25. Uzupełnieniem systemu obrony pogranicza były prywatne twierdze strzegące linii Dniepru, wśród których wyróżniały się Dubrowna i Bychów, a dalej na południu Słuck, Mir, Nieśwież i Lachowice. Konserwowane i modernizowane częściej niż zamki królewskie, mogły przyczynić się wydatnie do powstrzymania sił przeciwnika.
GENEZA KONFLIKTU
BOJE O SMOLEŃSK
Geneza długotrwałych konfliktów pomiędzy państwem polsko-litewskim a Wielkim Księstwem Moskiewskim związana była z przemianami politycznymi zachodzącymi na wschodzie Europy u schyłku XV wieku. W 1480 roku upadło ostatecznie zwierzchnictwo tatarskie nad księstwami ruskimi. Kończył się też okres politycznego rozbicia ziem ruskich, jednoczonych pod egidą państwa moskiewskiego. Wojska Iwana III, jednego z najwybitniejszych władców Moskwy, zajmowały niezależne dotąd księstwa i republiki miejskie z Nowogrodem i Twerem na czele. Kolejnym celem podbojów moskiewskich miały się stać obszary księstw ruskich zagarniętych przez Litwę w XIV i XV wieku. Chcąc podkreślić swe prawa do tych ziem, Iwan III zaczął się tytułować „z Bożej łaski władcą całej Rusi”. Konflikt litewsko-moskiewski był już wówczas nieunikniony.
Pierwsze odpadły od Litwy niewielkie księstwa „wierchowskie”, leżące nad górną Oką i dość luźno powiązane z Wilnem. W 1492 roku wybuchła pierwsza, dwuletnia wojna litewsko-moskiewska. Iwan III wyprawił się wówczas w rejon Wiaźmy i Smoleńska, jednak nie odniósł poważniejszych sukcesów. Działania wojenne odnowiły się w 1500 roku, kiedy to na stronę moskiewską przeszło kilku książąt ziemi czernihowskiej i siewierskiej. Korzystając ze zdrady, wojska Iwana III zajęły Briańsk i Putywl na Siewierszczyźnie oraz Toropiec i Dorohobuż na Smoleńszczyźnie. 14 lipca tego samego roku Litwini ponieśli ciężką klęskę w bitwie nad rzeką Wiedroszą, a dowodzący ich armią książę Konstanty Wasyl Ostrogski dostał się do niewoli. Jesienią wojska moskiewskie zaatakowały po raz pierwszy Smoleńsk – przypuściły kilka szturmów na wały, jednak brak większej liczby dział skazywał je z góry na niepowodzenie. W latach 1501–1502 armie dowodzone przez syna carskiego Dymitra Iwanowicza Żyłkę podjęły jeszcze dwie próby opanowania Smoleńska. Aleksander Jagiellończyk ratował sytuację, montując antymoskiewski sojusz z udziałem Tatarów i zakonu inflanckiego, tym niemniej brak jakichkolwiek sukcesów na froncie zmusił go do zawarcia sześcioletniego rozejmu. W 1503 roku Litwa utraciła całą Siewierszczyznę i Czernihowszczyznę oraz wschodnią Smoleńszczyznę. Granica, która dziesięć lat wcześniej biegła na wschód od Wiaźmy i Kurska, przesunęła się teraz w pobliże Smoleńska i Kijowa.
Działania wojenne wznowiono rok po wstąpieniu na tron Zygmunta I Starego. Wojna lat 1507–1508 nie zmieniła stanu posiadania, toteż do kolejnej obie strony przygotowywały się bardzo starannie. Rozpoczęła się u schyłku 1512 roku, a głównym celem ataku armii carskiej stał się teraz Smoleńsk. Pomimo dobrej i licznej artylerii przeciwnika, załoga Smoleńska, dowodzona przez Jerzego Hlebowicza, wytrzymała sześciotygodniowe oblężenie kierowane przez samego cara Wasyla III. Drugie oblężenie twierdzy, przeprowadzone jesienią 1513 roku, było jeszcze cięższe. Chciano podpalić miasto, wypuszczając w kierunku wałów kilkaset kotów i gołębi z przywiązanymi podpałkami! W 1514 roku powolna koncentracja wojsk litewskich i polskich pozwoliła Wasylowi III uderzyć po raz trzeci. Twierdza była należycie zaopatrzona i przygotowana do obrony, jednak dowódca, Jerzy Sołłohub, nie potrafił sobie poradzić z mieszkańcami namawianymi do przejścia na stronę cara przez zdrajcę Michała Glińskiego. Ponadto, armia moskiewska dysponowała nowszą artylerią, zmodernizowaną przez mistrzów przysłanych carowi z polecenia jego sojusznika, cesarza Maksymiliana I. Ostatecznie, obrońcy złożyli broń i 31 lipca Wasyl III odbył uroczysty wjazd do twierdzy26. Sam Sołłohub zapłacił za kapitulację głową, ale strategicznego oraz moralnego znaczenia porażki nie można już było odwrócić. Upadek Smoleńska odbił się głośnym echem w całej Europie, utracono ważną twierdzę, a Moskwa zyskała pozycję, z której mogła zagrozić całej Litwie. W Polsce obawiano się natomiast uderzenia ze strony carskiego sojusznika – Maksymiliana I.
We wrześniu 1514 roku nadciągnęła wreszcie nad Dniepr armia polsko-litewska, dowodzona przez Konstantego Wasyla Ostrogskiego. Zaciągami koronnymi dowodził starosta trembowelski Janusz Świerczowski. 8 września wojska moskiewskie zostały pobite pod Orszą i cofnęły się na wschód. Zwycięstwo Ostrogskiego wykorzystano znakomicie na arenie międzynarodowej, tak że znikła groźba dwustronnego uderzenia na monarchię Jagiellonów. Smoleńska nie udało się jednak odzyskać. Ostrogski stanął pod murami twierdzy dopiero pod koniec miesiąca, licząc bardziej na dobrowolną kapitulację mieszczan, niż na oblężenie i szturm. Komendant moskiewski zorientował się jednak w nastrojach smoleńszczan i kazał powiesić stronników królewskich na wałach. Zastraszeni mieszkańcy nie zdecydowali się na bunt i otwarcie bram miasta, a próba szturmu nie powiodła się i najważniejsza twierdza pogranicza pozostała w rękach moskiewskich. Potwierdził to rozejm zawarty w 1522 roku na zasadzie status quo.
Trzecią wojnę moskiewską za panowania Zygmunta I Starego rozpoczęli Litwini, ale nie zapuszczali się pod Smoleńsk, rozejm podpisany w 1537 roku przyznawał im tylko Homel i jego okolice. Ten niewielki sukces nie mógł oczywiście zrównoważyć strat terytorialnych, jakie wcześniej poniosła Litwa na rzecz swego wschodniego sąsiada.
W drugiej połowie XVI wieku Iwan IV Groźny rozpoczął walkę o dostęp do Bałtyku, toteż ciężar zmagań polsko-moskiewskich przesunął się na tereny północnej Litwy oraz Inflant. Ziemia smoleńska stała się ubocznym terenem działań wojennych. Co prawda w 1565 roku kilka chorągwi obrony potocznej prowadziło dywersyjne działania na Siewierszczyźnie, a w 1568 roku Filon Kmita Czarnobylski pobił załogę Smoleńska, jednak nie był w stanie atakować samej twierdzy. Kmita zasłynął później za panowania Batorego, pustosząc niemal całą Smoleńszczyznę, został nawet mianowany wojewodą smoleńskim, ale odzyskania stolicy swego województwa nie doczekał.
U schyłku XVI wieku Moskwa weszła w okres poważnego kryzysu wewnętrznego, zwanego „wielką smutą”. Katastrofalny stan państwa, będący wynikiem rządów Iwana Groźnego, pogłębił dodatkowo kryzys dynastyczny. Wygaśnięcie dynastii Rurykowiczów w 1598 roku i przejęcie władzy przez Borysa Godunowa doprowadziło do ukształtowania się opozycji bojarskiej, skierowanej przeciw nowemu „gosudarowi”. Już współcześni zdawali sobie sprawę, że Moskwa stanowi przez to dogodny teren dla obcej ingerencji.
Doszło do niej w końcu 1604 roku, gdy na arenie dziejowej pojawił się Dymitr Samozwaniec. Interwencja polskich magnatów pogłębiła jeszcze bardziej kryzys wewnętrzny w państwie moskiewskim, a nie uspokoiły go zarówno krótkie rządy Dymitra, jak i Wasyla Szujskiego. Rzeczpospolita, zajęta konfliktem wewnętrznym, nie brała początkowo oficjalnego udziału w walkach o tron moskiewski. Dopiero zakończenie rokoszu Zebrzydowskiego doprowadziło do zwrócenia baczniejszej
J. Natanson-Leski,