Jak ocenić dojrzałość dziecka do nauki. Sally Goddard Blythe
gotowości neuromotorycznej do podjęcia nauki szkolnej. Nie należy ich stosować w celu wykluczania dzieci z określonych zajęć czy też z klasy. Mogą natomiast być cennym wskaźnikiem sprawności dziecka w różnych obszarach rozwoju neuroruchowego w zakresie umiejętności niezbędnych do wspierania procesu poznawczego uczenia się w klasie.
1.10. Po co badać postawę i równowagę?
Postawę określa się jako odruchową adaptację antygrawitacyjną żywego organizmu do środowiska, w którym żyje. Postawa zależy od odruchowych czynności, które następują w wyniku zintegrowania kilku informacji sensorycznych i szybkich reakcji ruchowych, obejmujących głównie układ wzrokowy, propriocepcję oraz układ przedsionkowy. „Postawa oznacza nieświadomą adaptację antygrawitacyjną do środowiska, odbywającą się bez udziału uwagi”19. Skuteczne działanie odruchowych reakcji na właściwym poziomie rozwoju „uwalnia” wyższe ośrodki poznawcze mózgu od świadomego uczestniczenia w utrzymywaniu kontroli postawy. W przypadku nieprawidłowego dla danego wieku funkcjonowania odruchów mózg musi kierować uwagę na działania adaptacyjne i utrzymanie kontroli postawy, przez co nie może w pełni skupić się na zadaniach kognitywnych. Postawa jest także konieczna, aby utrzymać równowagę statyczną. Stanowi ona ramy odniesienia dla koordynacji oraz zapewnia stabilizację ośrodkom zaangażowanym w kontrolę ruchów oczu (funkcja okoruchowa).
1.11. Po co oceniać równowagę?
Równowaga jest ciągłym, dynamicznym procesem, który obejmuje interakcję między różnymi siłami, a zwłaszcza działaniem sił grawitacji i zakresem ruchów mięśni szkieletowych. Dziecko osiąga równowagę, jeśli potrafi utrzymać i kontrolować posturę, pozycję oraz postawę20. Równowaga jest rezultatem współpracy propriocepcji, funkcjonowania przedsionkowego i wzroku, w której pośredniczy móżdżek. Postawa wraz z równowagą stanowią podstawę czynności ruchowych, od których zależą wszystkie fizyczne aspekty uczenia się.
„Poczucie równowagi to wiedza o tym, gdzie się znajdujemy w przestrzeni w każdym momencie. U kręgowców punktem odniesienia dla mechanizmu równowagi jest głowa. Układ przedsionkowy (mechanizm równowagi) informuje mózg o pozycji głowy w stosunku do otoczenia. Układ propriocepcji z kolei informuje mózg, gdzie znajduje się głowa w stosunku do reszty ciała, a tym samym o położeniu głowy wobec wspierającej ją podstawy. Jakikolwiek ruch którejkolwiek części ciała odbywa się w odniesieniu do tego, jak mózg pojmuje swoje położenie względem podstawy strukturalnej. Mając te trzy rodzaje informacji, mózg odwzorowuje położenie głowy i ciała w stosunku do siebie oraz świata zewnętrznego”21. Nieprawidłowe odruchy pierwotne u dzieci w wieku szkolnym wskazują na brak zintegrowania tych trzech układów, które warunkują poczucie umiejscowienia w przestrzeni. Problemy z kontrolą równowagi mogą się przejawiać w postaci zaburzeń:
● kontroli postawy,
● koordynacji,
● kontroli ruchów oczu (wpływając na percepcję wzrokową),
● percepcji, np. zawrotów głowy, zaburzonego poczucia kierunku,
● objawów wegetatywnych, np. mdłości, zawrotów głowy, poczucia dezorientacji.
Kontrola równowagi zapewnia nie tylko fizyczną stabilność poruszania się w przestrzeni, ale także jest głównym punktem odniesienia dla działań poznawczych w przestrzeni. Dotyczy to głównie orientacji (świadomość swojego miejsca w przestrzeni konieczna do poruszania się w niej), świadomości kierunków (potrzebna do odnajdywania drogi i rozumienia ukierunkowania symboli, np. rozróżniania b od d, p od q, 2 od 5, a także umiejętności czytania zegara analogowego i kompasu) i dokonywania operacji mentalnych w przestrzeni, takich jak np. rozumienie, że dodawanie i odejmowanie, mnożenie i dzielenie to te same procesy, ale przebiegające w odwrotnym kierunku.
1.12. Jaka jest różnica między równowagą statyczną a dynamiczną?
Równowaga statyczna opisuje stałą postawę ciała, na którą składają się utrwalone nawyki. Równowaga jest konieczna do utrzymania ciała w bezruchu w ustalonej pozycji. Dzieci o upośledzonej kontroli równowagi statycznej z trudem siedzą lub stoją bez ruchu. Zwykle nie potrafią wytrzymać w bezruchu w trakcie zajęć wymagających pozostania w ustalonej pozycji. Żeby utrzymać kontrolę nad ciałem, stale potrzebują być w ruchu. Widać to u dzieci, które wiercą się w czasie pisania lub biernego uczestnictwa i słuchania, ale mogą mieć całkiem dobrą koordynację podczas zadań o dużej intensywności ruchowej, np. w czasie zajęć na boisku sportowym.
Niektóre badania wskazują na związek między utrzymaniem równowagi podczas stania na jednej nodze a specyficznymi zaburzeniami językowymi22.
Równowaga dynamiczna z kolei to różne modyfikacje i adaptacja postawy w wykonywaniu skutecznych ruchów. Dzieci, które mają słabo rozwiniętą kontrolę równowagi dynamicznej, zwykle stronią od intensywnych zajęć fizycznych lub też wymagających zmiany pozycji w przestrzeni – np. przewrotów w przód czy przeskakiwania nad obiektami. Brak im pewności siebie w sytuacjach, które wymagają szybkich reakcji przystosowawczych.
1.13. Jakie znaczenie dla uczenia się ma kontrola postawy?
Postawa to nie tylko funkcja neurofizjologiczna, która zapewnia stabilność ruchową i mobilność w stosunku do działających sił grawitacji, ale także „przede wszystkim centralny system neurofizjologiczny, który obejmuje szeroki zakres poziomów funkcjonowania od odruchów na poziomie rdzenia do wyższych procesów mentalnych”23. Kontrola postawy wiąże się z co najmniej trzema systemami percepcji: układem przedsionkowym (równowagą), propriocepcją i układem wzrokowym. Dysfunkcja któregokolwiek z nich lub też ich wspólnego działania może zaburzać proces percepcji, od którego zależą wszystkie wyższe umiejętności akademickie. Postawa wspiera i zarazem odzwierciedla funkcjonalny związek między mózgiem a ciałem do tego stopnia, że stwierdzono, iż „nie ma niczego w umyśle, czego nie byłoby widać w postawie”24.
1.14. Odruchy pierwotne – dlaczego bada się akurat te trzy odruchy?
Szczegółowe badanie stanu odruchów powinno być przeprowadzane przez specjalistów w dziedzinie rozwoju dziecięcego, którzy przeszli przeszkolenie z zakresu badania odruchów niemowlęcych (np. lekarzy, fizjoterapeutów, terapeutów zajęciowych, terapeutów INPP). Dla celów edukacyjnych oraz na potrzeby badań przesiewowych zostały opisane trzy odruchy pierwotne, co do których badania wykazały, że u dziecka w wieku szkolnym stanowią barierę dla uczenia się, jeżeli wciąż się utrzymują. Są to:
1. Asymetryczny toniczny odruch szyjny (ATOS).
2. Symetryczny toniczny odruch szyjny (STOS).
3. Toniczny odruch błędnikowy (TOB).
1.14.1. Asymetryczny toniczny odruch szyjny (ATOS)
Asymetryczny toniczny odruch szyjny (ATOS) powinien się ujawnić około 18. tygodnia ciąży. Jest to mniej więcej ten czas, kiedy matka zaczyna odczuwać ruchy dziecka. Rotacja głowy w jedną stronę wywołuje wyprost ręki i nogi w stronę, w którą zwrócona jest twarz dziecka, oraz zgięcie przeciwnej ręki i nogi. Odruch ten przybiera na sile w czasie pozostałego okresu ciąży, a powinien być w pełni rozwinięty u dziecka narodzonego w terminie.
W czasie pierwszych miesięcy życia ATOS odgrywa rolę w wykonywaniu spontanicznych ruchów, rozwoju ruchów homolateralnych (jednostronnych) i jest jednym z najwcześniejszych mechanizmów trenowania koordynacji ręka-oko. Przeważnie zostaje wygaszany między 4. a 6. miesiącem życia (ryc. 1.1 i 1.2).
Utrzymywanie się ATOS-u powyżej
King, L. J., Schrager, O. (1999, marzec).
De Quiros, J. L., Schrager, O. (1979).
Teale, M. (2011).
King, L. J., Schrager, O. (1999, marzec).
Kohen-Raz, R. (1996).
Kohen-Raz, R. (2002, marzec).