Jak ocenić dojrzałość dziecka do nauki. Sally Goddard Blythe
jednej strony ciała25,26. Przetrwały ATOS może zaburzać czynności związane z przekraczaniem linii środkowej, zwłaszcza kontrolowanie ruchu ręki w czasie pisania u dzieci w wieku szkolnym. Jeżeli występuje w połączeniu z innymi odruchami związanymi z kontrolą ruchów oczu potrzebnymi do czytania, może także upośledzać czytanie.
Rycina 1.1. ATOS u noworodka
Rycina 1.2. Wyhamowany ATOS u sześciomiesięcznego dziecka
U niektórych dzieci z problemami w czytaniu wpływ ATOS-u bywa szczególnie nasilony27.
1.14.2. Symetryczny toniczny odruch szyjny (STOS)
Symetryczny toniczny odruch szyjny (STOS) występuje przez kilka dni po urodzeniu. Następnie się cofa, aby ponownie się pojawić między 5. a 8. miesiącem, w czasie gdy niemowlę uczy się podnosić na rękach i kolanach, przygotowując się w ten sposób do czworakowania. Odruch ten powinien pozostać czynny jedynie przez krótki okres, ponieważ jego utrzymanie może zaburzać następne etapy rozwojowe: czworakowania, postawę przy siedzeniu i staniu, a także koordynację ręka-oko.
STOS jest wywoływany w pozycji czworaczej (klęczenia na czworakach). Kiedy głowa jest odchylona do tyłu (w wyproście), następuje zwiększenie napięcia mięśni prostowników rąk i napięcia mięśni zginaczy bioder i kolan (ryc. 1.3).
Rycina 1.3. STOS w wyproście
Kiedy głowa jest pochylona do przodu (w zgięciu), następuje zwiększenie napięcia mięśni zginaczy rąk, ramiona się uginają oraz zwiększa się napięcie prostowników bioder i kolan (ryc. 1.4).
Rycina 1.4. STOS w zgięciu
STOS pełni ważną funkcję, ułatwiając niemowlęciu pokonanie sił grawitacji w 1. roku życia, najpierw przez podniesienie się na rękach i kolanach, a następnie podniesienie się do pozycji stojącej z podparciem o ściankę kojca czy mebel. Odruch ten nie powinien się jednak uaktywniać, kiedy dziecko już nauczyło się podnosić na rękach i kolanach ani w pozycji stojącej, kiedy dziecko stoi bez oparcia. Jeżeli odruch nie zostanie wyhamowany, położenie głowy będzie wpływało na napięcie mięśniowe górnej i dolnej części ciała.
U dziecka w wieku szkolnym można to zaobserwować w pozycji siedzącej w trakcie pisania.
Kiedy dziecko patrzy w dół na kartkę, jego ramiona chcą się ugiąć, a nogi wyprostować, co sprawia, że pochyla się bliżej tekstu. W niektórych przypadkach skutkuje to pokładaniem się dziecka na ławce w trakcie pisania (ryc. 1.5). W takiej sytuacji, kiedy głowa się unosi, może ono wprawdzie siedzieć prosto, ale za każdym razem, gdy patrzy w dół, ramiona się uginają. Kiedy prostuje głowę, następuje reakcja odwrotna: ramiona się prostują, a nogi zginają.
Rycina 1.5. Typowa pozycja siedząca dziecka ze STOS-em w zgięciu
Utrzymujący się STOS nie tylko wpływa na przyjęcie przez dziecko niezgrabnej i niewygodnej pozycji siedzącej, ale w wieku szkolnym może wpływać na określone sprawności związane z koordynacją ręka-oko, takie jak np. przybliżanie w trakcie jedzenia ręki do ust. Dzieci z przetrwałym STOS-em często brudzą przy jedzeniu i z trudnością przywodzą widelec, łyżkę lub kubek do ust bez wylania po drodze części zawartości. Odruch ten może także zaburzać funkcje okoruchowe, takie jak szybkość akomodacji (umiejętność skupienia wzroku na różnych odległościach widzenia), która jest potrzebna przy przepisywaniu z tablicy lub śledzeniu zbliżającego się przedmiotu (np. podczas łapania piłki), śledzenie wzrokiem w pionie, potrzebne do poprawnego zestawienia kolumn w matematyce28 i do oceny wysokości.
1.14.3. Toniczny odruch błędnikowy (TOB)
Toniczny odruch błędnikowy (TOB) występuje przy narodzeniu i jest prymitywną reakcją na siłę grawitacji, cofającą się wraz ze wzmacnianiem kontroli głowy, napięcia mięśniowego i kontroli postawy. Kiedy noworodek leży na plecach, a jego głowa znajdzie się poniżej linii kręgosłupa, ręce i nogi się wyprostują. Jeżeli uniesiemy głowę dziecka powyżej linii kręgosłupa, ręce i nogi się zegną. Kiedy w pierwszych tygodniach i miesiącach po urodzeniu rozwiną się odruchy prostujące głowę, TOB zanika i zostaje zastąpiony serią bardziej zaawansowanych reakcji posturalnych, które ułatwiają skorygowanie położenia głowy w odpowiedzi na ruch ciała lub otoczenia. Te automatyczne reakcje prostujące głowę stanowią nie tylko podstawę kontroli równowagi i ogólnej koordynacji, ale także stabilną platformę dla kontroli ruchów gałek ocznych.
Utrzymywanie się TOB-u powyżej 3,5. roku życia wiąże się z problemami z równowagą, napięciem mięśniowym, kontrolą ruchów oczu – potrzebnych do czytania, pisania, przepisywania i wykonywania działań matematycznych. Może także wpływać na sprawności przestrzenne. Dzieje się tak dlatego, że świadomość przestrzenna i zdolność do prowadzenia operacji poznawczych w przestrzeni zależy w pierwszej kolejności od tego, czy ma się fizyczny punkt odniesienia.
1.15. Jakie istnieją dowody na związek równowagi, postawy i odruchów z osiągnięciami szkolnymi?
Koncepcja, że zaburzenia neurologiczne mogą leżeć u podstaw problemów z uczeniem się nie jest nowa, podobnie jak teoria mówiąca o tym, że terapie opracowane w celu skorygowania funkcji neurologicznych wpływa na poprawę wyników w nauce.
Niesprawność na tle rozwojowym została rozpoznana w XIX wieku w dwóch formach: opóźnienia w rozwoju poznawczym w przypadku niepełnosprawności intelektualnej oraz opóźnienia rozwoju ruchowego w przypadku porażenia mózgowego. Natomiast łagodniejsze objawy, przejawiające się w rozbieżności między inteligencją a bardziej wyspecjalizowanymi obszarami umiejętności językowych, uczenia, komunikacji i interakcji społecznych, w tym autyzm wczesnodziecięcy, zostały opisane dopiero w XX wieku.
W latach dwudziestych XX w. Francuzi jako jedni z pierwszych dostrzegli powiązanie między „niezgrabnością ruchową” a problemami z uczeniem się29, które czasami nazywali „zespołem psychoruchowym”. W 1940 roku R.S Paine opisał u dzieci że specyficznymi trudnościami w uczeniu się kilka odrębnych objawów na poziomie ruchowym, takich jak niezborność, drżenie, hiperrefleksja czy lekkie upośledzenie chodu. Wskazał także na problemy z percepcją informacji słuchowych i wzrokowych, nieprawidłowe postrzeganie przestrzeni, zmniejszoną koncentrację uwagi, trudności z myśleniem abstrakcyjnym oraz opóźnienia w nauce jako charakterystyczne cechy dzieci z trudnościami w uczeniu się. Stwierdzono także niekiedy występowanie umiarkowanych objawów epilepsji30.
W innych krajach zaczęto posługiwać się określeniem minimalna dysfunkcja mózgu (minimal brain dysfunction – MBD). Formalna definicja MBD została sformułowana w 1966 roku przez Samuela Clementsa. Według niego jest to połączenie przeciętnej lub ponadprzeciętnej inteligencji z pewnymi problemami z uczeniem się i zachowaniem – od łagodnych do poważnych, charakteryzujących się upośledzonym funkcjonowaniem ośrodkowego układu nerwowego, mogącym także obejmować zaburzenie percepcji wzrokowej lub słuchowej, procesów konceptualizacji, języka i pamięci oraz trudności z utrzymaniem uwagi, kontrolowaniem impulsów i funkcji ruchowych31. Ponieważ na liście znalazło się ponad 99 możliwych objawów diagnostycznych, w latach siedemdziesiątych ubiegłego wieku termin MBD został odrzucony jako zbyt szeroki.
Utrzymujące
Gesell, A., Ames, L. B. (1947). The development of handedness.
Telleus, C. (1980).
McPhillips, M., Sheehy, N. (2004). Prevalence of persistent primary reflex and motor problems in children with reading difficulties.
Bein-Wierzbinski, W. (2001).
Dupre, E. (1925).
De Quiros, J. L., Schrager, O. (1979).
Clements, S. D. (1966).