carismático de derecha [w:] La extrema derecha en Europa desde 1945 a nuestros días, red. M.Á S. Gomez, Madrid 2007, s. 19–38.
32
Oba komentarze cyt. za: D. MacKenzie, Apis…, op. cit., s. 50.
33
W.S. Vucinich, Serbia between East and West…, op. cit., s. 47.
34
D. McKenzie, Apis…, op. cit., s. 35; W.S. Vucinich, Serbia between East and West…, op. cit., s. 51; V. Dedijer, The Road to Sarajevo, London 1967, s. 85 [wyd. pol. Sarajewo 1914, tłum. J. Chmielewski, Łódź 1984].
35
„The Times”, 27 kwietnia, s. 6, no. 37065, kol. B.
36
S. Jovanović, Vlada Aleksandra Obrenovića, d. 3, op. cit., s. 359.
37
Sir G. Bonham do markiza Lansdowne, odszyfrowany telegram, Belgrad, godzina 7.45 po południu, 11 czerwca 1903, TNA, FO 105/157, karta 11.
38
Bonham do markiza Lansdowne, telegram (kopia), Belgrad, 12 czerwca 1903, TNA, FO 105/157, karta 43.
39
Sir F. Plunkett do markiza Lansdowne, Wiedeń, 12 czerwca 1903, TNA, FO 105/157, karta 44.
40
Odezwa Piotra z 25 czerwca (według kalendarza juliańskiego) zob. D. Jelenić, Nova Srbija i Jugoslavija. Istorija nacionalnog oslobodjenja i ujedinjenja Srba, Hrvata i Slovenaca, od Kočine krajine do vidovdanskog ustava (1788–1921), Beograd 1923, s. 225.
41
Relacje przedstawiające przewrót z 1903 roku jako początek złotej ery Serbii zob. M. Popović, Borba za parlamentarni režim u Srbiji, Beograd 1938, zwłaszcza s. 85–108, 110–111; Z. Mitrović, Srpske političke stranke, Beograd 1939, zwłaszcza s. 95–114; A.N. Dragnich, The Development of Parliamentary Government in Serbia, Boulder 1978, s. 95–98; A.N. Dragnich, Serbia, Nikola Pašić and Yugoslavia, op. cit.
42
Komentarze M. Kalievicia zob. Bonham do markiza Lansdowne, 21 czerwca 1903, TNA, FO 105/157, karty 309–311, tutaj karta 310. Por. W.S. Vucinich, Serbia between East and West…, op. cit., s. 70–71.
43
Wilfred Thesiger do markiza Lansdowne, Belgrad, 15 listopada 1905, TNA, FO 105/158, karty 247–252, tutaj karta 250. (Thesiger był ojcem słynnego podróżnika i pisarza).
44
Thesiger do markiza Lansdowne, Belgrad, 5 grudnia 1905, TNA, FO 105/158, karty 253–235, tutaj karty 254–245; A.N. Dragnich, Serbia, Nikola Pašić and Yugolavia, op. cit., s. 73–74.
45
D. McKenzie, Apis…, op. cit., s. 56.
46
Hrabia Mérey von Kapos-Mére do Aehrenthala, 27 listopada 1903, cyt. za: F.R. Bridge, From Sadowa to Sarajevo. The Foreign Policy of Austria-Hungary, 1866–1914, London 1972, s. 263. Potwierdzenie opinii Méreya zob. Kosztowits do Melvila van Lijndena, Belgrad, 4 września 1903, NA, 2.05.36, dok. 10, Rapporten aan en briefwisseling met het Ministerie van Buitenlandse Zaken.
47
D. MacKenzie, Officer Conspirators and Nationalism in Serbia, 1901–1914 [w:] Essays on War and Societyin East Central Europe, 1720–1920, red. S. Fischer-Galati, B.K. Kiraly, Boulder 1987, s. 117–150, tutaj s. 125; D. Djordjević, The Role of the Military in the Balkans in the Nineteenth Century [w:] Der Berliner Kongress von 1878, red. R. Melville, H.-J. Schroeder, Wiesbaden 1982, s. 317–347, zwłaszcza s. 343–345.
48
D.T. Bataković, Nikola Pašić, les radicaux et la “Main Noire”, „Balcanica” 2006, vol. 37, s. 143–169, tutaj s. 154. Opis „kontrspisku” zawiązanego w Niszu zob. D. Vasić, Devetsto treća…, op. cit., s. 131–184.
49
Przenikliwa analiza osobowości Pašicia zob. D. Stanković, Nikola Pašić. Prilozi za biografiju, Beograd 2006, cz. 2, rozdz. 8, s. 322.
50
S. Jovanović, Nicholas Pašić: After Ten Years, „Slavonic and East European Review” 1937, vol. 15, s. 368–376, tutaj s. 369.
51
Na temat rusofilii Pašicia, która była raczej pragmatyczna niż ideologiczna, zob. Č. Popov, Nova osvetljenja rusko-srpskih odnosa [recenzja książki Nikola Pašić. Pisma članci i govori, red. L. Petrović A. Szemjakin, Beograd 1995], „Zbornik Matice Srpske za Slavistiku” 1995, vol. 48–49, s. 278–283, tutaj s. 278; V. Kazimirović, Nikola Pašić i njegovo doba 1845–1926, Beograd 1990, s. 54–55, 63. Opis, w którym kładzie się nacisk na ideologiczny wymiar rusofilii Pašicia, zob. A. Szemjakin, Idieołogija Nikolie Paszicia. Formiranije i ewolucija (1868–1891), Moskwa 1998. Na temat misji do Petersburga zob. D. MacKenzie, Apis…, op. cit., s. 27.
52
N. Djukanov, Bajade: anegdote o Nikoli Pašiću, Beograd 1996, s. 35.
53
D. Stanković, Nikola Pašić. Prilozi za biografiju, op. cit., s. 315–316.
54
D.T. Bataković, Nikola Pašić…, op. cit., s. 150–151; A.N. Dragnich, Serbia, Nikola Pašić and Yugoslavia, op. cit., s. 3, 6–7, 27–28; D. MacKenzie, Apis…, op. cit., s. 26–28.
55
D.T. Bataković, Nikola Pašić…, op. cit., s. 151; A.N. Dragnich, Serbia, Nikola Pašić and Yugoslavia, op. cit., s. 76; D. MacKenzie, Apis…, op. cit., s. 57; C. Dumba, Memoirs of a Diplomat, London 1933, s. 141–143.
56
W.S. Vucinich, Serbia between East and West…, op. cit., s. 102.
57
„Načertanije” zostało oparte na tekście autorstwa Czecha Františka Zacha, który przewidywał federalną organizację ludów południowosłowiańskich. Lecz tam, gdzie Zach pisał o „południowych Słowianach”, Garašanin wstawiał w to miejsce „Serbów”. Te i inne zmiany zmieniły kosmopolityczną wizję Zacha w odnoszący się wyłącznie do Serbów manifest nacjonalistyczny.
58
Tekst Načertanije zob. D. Stranjaković, Kako postalo Garašaninovo “Načertanije”, „Spomenik Srpske Kraljevske Akademije” 1939, vol. XCI, s. 64–115, tutaj s. 75, cyt. za: W.D. Behschnitt, Nationalismus bei Serben und Kroaten 1830–1914, München 1980, s. 55.
59
D. Stranjaković, Kako postalo Garašaninovo “Načertanije”, op. cit., s. 78, cyt. za: W.D. Behschnitt, Nationalismus…, op. cit., s. 57. Por. H. Haselsteiner, Nationale Expansionsvorstellungen bei Serben und Kroaten im 19. Jahrhundert, „Österreichische Osthefte” 1997, Bd. 39, s. 245–254, tutaj 247–248.
60
Tekst traktatu Srbi svi i svuda zob. V.S. Karadžić, Kovčežić za istoriju, jezik, običaje Srba sva tri zakona, Beč 1849, s. 1–27, tutaj s. 1, 7, 19, 22. Na temat ewentualnego odrzucenia przez Chorwatów określania ich mianem „Serbów”: ibidem, s. 2–3; H. Haselsteiner, Nationale
