Lunatycy. Christopher Clark

Lunatycy - Christopher Clark


Скачать книгу
207, s. 333–335.

147

Nie jest pewne, czy Apis zamierzał przeprowadzić taki zamach, i kwestia ta jest sporna. Zob. D. MacKenzie, Apis…, op. cit., s. 11–120. Na temat związków Czarnej Ręki z parlamentarną opozycją zob. V. Vučković, Unutrašnje krize…, op. cit., s. 187.

148

V. Dedijer, The Road to Sarajevo, op. cit., s. 389.

149

Apis twierdził podczas swojego procesu w Salonikach w 1917 roku, że powierzył Rade Malobabiciowi organizację wszelkich szczegółów związanych z zamachem. To, czy cała Ujedinjenje ili smrt! była zamieszana w zamach w Sarajewie, czy tylko koteria oficerów i agentów skupionych wokół Apisa, pozostaje przedmiotem kontrowersji. Zob. D. MacKenzie, The ‘Black Hand’ on Trial: Salonika, 1917, Boulder 1995, s. 45, 261–262; F. Würthle, Die Sarajewo er Gerichtsakten, Wien 1975, M. Bogičević, Le Procès de Salonique, Juin 1917, Paris 1927, s. 36, 63; D. MacKenzie, Apis…, op. cit., s. 258–259.

150

M. Bogičević, Le Procès de Salonique, op. cit., s. 78–80, 127.

151

L. Albertini, The Origins of the War of 1914, vol. 2, Oxford 1953, s. 73; D. Mac-Kenzie, Apis…, op. cit., s. 128.

152

Posiedzenie z 12 października 1914. Zob. A. Mousset, Un drame historique: l’attentat de Sarajevo, Paris 1930, s. 131.

153

L. Albertini, The Origins…, vol. 2, op. cit., s. 86–88.

154

Der Prozess gegen die Attentäter von Sarajevo. Nach dem amtlichen Stenogramm der Gerichtsverhandlung aktenmässig dargestellt, red. J. Kohler, Berlin 1918, s. 44.

155

J. Remak, Sarajevo…, op. cit., s. 63.

156

Der Prozess gegen die Attentäter von Sarajevo…, op. cit., s. 4.

157

Ibidem, s. 23.

158

Na temat dręczącego pytania o kondycję gospodarczą Bośni w stosunku do gospodarki Serbii zob. E. Kolm, Die Ambitionen Österreich-Ungarns im Zeitalter des Hochimperialismus, Frankfurt am Main 2001, s. 235–240; R.J. Donia, Islam under the Double Eagle. The Muslims of Bosnia and Herzegovina, 1878–1914, New York 1981, s. 8; P.F. Sugar, The Industrialization of Bosnia-Herzegovina, 1878–1918, Seattle 1963; M. Palairet, Balkan Economies…, op. cit., s. 171, 231, 369; R.A. Kann, Trends towards Colonialism in the Habsburg Empire, 1878–1918: The Case of Bosnia-Hercegovina 1878–1918 [w:] Russian and Slavic History, red. D.K. Rowney, G.E. Orchard, Columbus 1977, s. 164–180; K. Wessely, Die wirtschaftliche Entwicklung von Bosnien-Herzegowina [w:] Die Habsburgermonarchie…, Bd. 1, op. cit., s. 528–566.

159

Górski wieniec nie mówi bezpośrednio o Miłoszu Obiliciu, ale jego imię, które pojawia się w tekście dwadzieścia razy, jest wielokrotnie przywoływane jako symbol wszystkiego, co najlepsze w serbskiej tradycji mężnej i ofiarnej walki. Pełny tekst w języku angielskim wraz z użytecznym aparatem krytycznym zob. http://www.rastko.rs/knjizevnost/njegos/njegos-mountain_wreath.html.

160

Zeznanie Gavrilo Principa zob. Der Prozess gegen die Attentäter von Sarajewo…, op. cit., s. 40.

161

Ibidem, s. 41.

162

Ibidem, s. 30, 53.

163

Ibidem, s. 5.

164

Ibidem, s. 6.

165

Ibidem.

166

Ibidem, s. 9.

167

Ibidem, s. 24.

168

Ibidem, s. 137, 147.

169

Ibidem, s. 139, 145–146.

170

Na temat szkolnych bijatyk Čubrilovicia z nauczycielami zob. Z. Antonić, Svedočenje Vase Čubrilovića o sarajevskom atentatu i svom tamnovanju 1914–1918, „Zbornik Matice srpske za istoriju” 1992, vol. 46, s. 163–180, tutaj s. 165, 167.

171

L. Jovanović, Nach dem Veitstage des Jahres 1914, „Die Kriegsschuldfrage. Berliner Monatshefte für Internationale Aufklärung” 1925, Bd. 3/1, s. 68–82, tutaj s. 68–69. Na temat znaczenia tego dokumentu zob. L. Albertini, The Origins…, vol. 2, op. cit., s. 90. Ta wersja wydarzeń nie jest powszechnie akceptowana. Zob. np. M. Buha, Mlada Bosna’…, op. cit., s. 343, w której autor twierdzi (z powodu braku jakiegokolwiek bezpośredniego dowodu), że Pašić wiedział o przedostaniu się chłopców do Bośni, ale nie znał celu ich misji. Por. D.T. Bataković, Nikola Pašić…, op. cit., s.162; D. Stanković, Nikola Pašić…, op. cit., zwłaszcza s. 262.

172

Dowody na to, że Pašić wiedział o wszystkim zawczasu, są omówione w: L. Albertini, The Origins…, vol. 2, op. cit., s. 90–97 – Albertini skupia się na zeznaniu L. Jovanovicia popartym przez przypuszczenie, że Ciganović był agentem Pašicia. Współpracownik Albertiniego, Luciano Magrini, dodał dwa kolejne zeznania kolegów Pašicia zapisane podczas wojny. Zob. L. Albertini, Il dramma di Seraievo. Origini i responsabilità della guerra europea, Milano 1929, s. 106–108, 114–116. Dostępne wówczas informacje są przedmiotem rozważnej oceny w: S.B. Fay, The Origins of the First World War, vol. 2, New York 1929, s. 140–146. H. Uebersberger, Österreich zwischen Russland und Serbien. Zur südslawischen Frage und der Entstehung des Ersten Weltkrieges, Köln, Graz 1958, s. 264–245 uzupełnia te dowody o odręcznie sporządzoną przez Pašicia notatkę, w której padają słowa „uczniowie”, „bomby” i „rewolwery”, znalezioną wśród dokumentów serbskiego Ministerstwa Spraw Zagranicznych. W nadzwyczaj szczegółowej analizie korzeni zamachu w książce Vladimira Dedijera The Road to Sarajevo autor przyznaje, że Pašić prawdopodobnie wiedział z wyprzedzeniem o spisku, ale tylko domyślał się jego istnienia na podstawie niekompletnych informacji, które do niego docierały. Nowsze opracowania, włącznie z bardzo szczegółowym Die Spur führt nach Belgrad (Wien 1975) autorstwa Friedricha Würthlego, przedstawiają szereg interpretacji, ale nie wnoszą nic nowego do zebranych wcześniej dowodów.

173

Dowody na to, że Ciganović odgrywał rolę informatora, są pośrednie, ale mocne. Zob. M. Bogičević, Le Procès de Salonique…, op. cit., s. 32, 131–132; B. Fay, The Origins…, vol. 2, op. cit., s. 146–148 oraz L. Albertini, The Origins…, vol. 2, op. cit., s. 98. Także bratanek Pašicia był członkiem Ujedinjenje ili smrt!.

174

Zob. naczelnik Okręgu Naddrińskiego do Proticia, Šabac, 4 czerwca 1914; Protić do Pašicia (wraz z podsumowaniem raportów z granicy), Belgrad, 15 czerwca 1914; naczelnik Okręgu Naddrińskiego do dowódcy 5. Oddziału Straży


Скачать книгу