Fees van die ongenooides. PG du Plessis
haar lyf.
Soldaat het die toon wat hom so pynig sedert die klavier daarop geval het, probeer vergeet, maar die kloppende verswering het dit nie toegelaat nie.
Danie het gewonder wat hy vergeet het om vir die agtergeblewenes te sê oor hoe die boerdery tydens die mans se afwesigheid behartig moes word.
Jakop Minter, gewoond om wat ook al voorval die hoof te bied soos dit verbykom, en niks meer nie, het maar sy oë op die perd se ore en nek gehou en voortgery.
Hulle het later wat met Daantjie gebeur het by die slag van Tweeriviere “daardie ding” genoem. Selfs onder mekaar het hulle dit nie ’n naam wou gee nie. Toe hulle daardie aand ná die slag by die kamp aankom, het Danie vir Petrus, Jakop en Daantjie bymekaargeroep en vir hulle gesê hy wil nie hê “daardie ding” wat met Daantjie gebeur het, moet rugbaar raak nie.
Die drie wat om hom gestaan het – die Minters verleë, Daantjie kop-onderstebo – het Danie in stilte aangehoor en nie weer daarvan gepraat nie, behalwe wanneer dit nodig was. En net onder mekaar.
“Daardie ding” het met Daantjie gebeur net onder die samevloeiing van die Riet- en Modderrivier. Dit is jong riviere. Die magtige erosie van miljoene jare het die leegtes van die Karoo opgevul. Wat hoër op losgespoel en weggevat is deur ondenkbare waters en soms die winde, het afgedreun en afgesyfer en afgespoel en neergesif in die laer dele en vloedvlaktes gemaak, toe groter vloedvlaktes, totdat die gelykte van die Karoo en die Suid-Vrystaat aanmekaar gelê het. En toe die seisoene stadig verander soos die kontinente skuif, het die reëns begin minder word, die stowwe meer, die plante minder, totdat daar omtrent net bossies en steekgras oorgebly het tussen die yl-verspreide bosse en bome. Van hulle het net die gehardstes oorleef – die diepgeworteldes, die smalblariges, die doringdraers. Behalwe langs die riviere.
Teen die gesigseinders van dié landskap, soos die geskubde rûe van prehistoriese monsters, lê die rantjies in snoere. Blou, mooigemaak deur afstand, omkring hulle elke vlakte. Van naby af is die rantjies rof, en net die vaagste herinnering van eilandwees kleef nog aan hulle, maar hul weerstand teen erosie staan in hardkoppige klip geskryf: in die barre, skoongespoelde, swartgebakte rotse van hulle rûe.
Dít was die riwwe rant wat tussen die Britse magte en Kimberley gelê het.
En die riviere. Hulle was laatkommers, dié riviere, want hulle moes van voor af aan hulle weg deur die vlaktes vreet soos hulle eers die panne en mere help gelykslik het en hulle toe aanmekaargeryg het van uitloop tot inloop tot uitloop. Totdat hulle strome geword en hulle pad tot in die Oranje skoongemaak het. En dit is ook al ’n rukkie dat hulle hul kronkelpaaie deur die gelyktes aan ’t uitvreet is. Maar daarmee sal hulle nooit klaarky nie, want hulle waters is nog steeds bruin van dié inspanning.
Die spoorlyn van die Kaap af na die skatte van die binneland het sy brug gekry net onder die samevloeiing van die twee riviere. Die Britte se logistiek het die treinspoor nodig gehad – vir manskappe, waens, proviand, trek- en rydiere, kanonne, ammunisie en alles wat ’n leër wat beweeg nodig het. Die seshonderd myl Kaap toe was ’n lang ent. Hulle is oor die heel brug oor die Oranje, al het hulle hulle eerste teenstand gekry by Belmont en Graspan. Die volgende voorlêplek vir die Boeremagte was die Modderrivier.
Die Van Wyks en Minters se kommando het eers die dag voor daardie slag by die Boeremagte aangesluit, want hulle moes ’n rukkie na die ooste toe oorlê en wag vir ’n aanval wat nooit gekom het nie. In die kamp agter die linies het hulle die middag by dié wat die eerste twee veldslae meegemaak het, gehoor van die dooies en die gewondes, van dié wat te vroeg gehardloop het, van hoe die lood van die lee-enfields en leemetfords smaak – en van die meksims en skeepskanonne. Die lewe was hel op die klipperige rantjies, het die burgers wat daar was, vertel, want dit was waarop die Engelse hulle grofgeskut gerig het. Die liddiet-ontploffings het die oorlewendes half doof gelaat, die skerwe van klip en bom het gevaarlik tussen al daardie hardheid rondgespat en die poeier van die liddiet het geel aan die rotse gesit. Ná die slag van ’n ontploffing het dit skerwe gereën en die geel poeier het teruggesif oor die kraters. Amper iets soos ’n buitjie meelgemaalde bobbejaanstront, het een verduidelik. En die ding het jou ’n kopseer gegee soos jy nie gedink het jy kan hê nie.
Daantjie van Wyk het geweet dat hy nou aangeland het by die plek waar hy moes wees. By die front; by die aksie. Die aangename gevoel van ’n held te wees, het soos in sy lugkastele deur hom gespoel. Dáár het hy groot dade verrig, groot erkennings ontvang en kon hy baai in die bewondering van sy pragtige Magrieta.
In die kamp was hy dadelik vol vrye menings. Hoekom, het hy gevra, vat ons nie ’n kommando en sny die spoorlyn agter die Engelse af nie? En die weghardlopery en terugvallery moes dadelik stop, want dis die papbroekigheid van mense wat nie bereid is om hulle offers te bring nie. Niks anders nie.
Die moeë groep voor wie hy gesit en opgee het, het hom in stilte aangehoor, tot een van hulle gedink het dis genoeg: “Dit lyk my ons het ’n nuwe generaal hier, manne! Loop vreet jy eers lood en spoeg dit uit voor jy hier kom voorsê, Van Wyk. Jy met jou blink gewaad lyk hoeka nie gemaak vir oorlog nie.”
“Wat bedoel jy? Dat ek saam met julle sal weghardloop?”
Danie het sy seun uit die geselskap uit weggeneem.
“Jy’t heeltemal gelyk,” het hy vir die man gesê, “ons was nog nie daar nie.”
Later daardie aand, ná ’n goeie maaltyd en die aandgodsdiens, het Danie vir Daantjie aangespreek: “Jy moenie so met mense praat nie, ou seun. Laat jou dade eers vir jou praat. Jy is ’n leier, maar dit help nie om jou ongewild te maak voor die verkiesing van die volgende veldkornet nie. Wees maar jouself, maar sorg dat jy die respek van mense verdien. Respek kom nie van harde woorde nie.”
Danie van Wyk het baie van sy seun verwag en hy was trots op hom. Hy het geglo dat Daantjie ’n sterk persoonlikheid het, dat hy baie goed in die openbaar praat, en dat hy daarby ’n aantreklike man is. Aan sy effens blosende gelaat, sy netjiese uiterlike en sy trots houding, kon die vadersoog sommer sien dat sy seun uitgeknip is vir groter dinge. Danie het die Here baie gedank dat Hy vir die Van Wyks ’n draer van die stamnaam gestuur het wat soveel mooi moontlikhede in hom het. Die enigste bekommernis wat Daantjie ooit vir Danie gebring het, was toe sy seun in sy jongkêreldae te veel by die nooiens rondgekuier het. Al praat vaders en seuns nie eintlik oor dié soort ding nie, het hy tog vir Daantjie gewaarsku dat hy moet sorg dat dit nie met hom gebeur wat met Dirk de Jager gebeur het nie.
“As jy te ver gaan met ’n meisie word jy klei in haar hande, my seun. As ’n ongetroude vrou by een man slaap, slaap sy dalk by meer as een, en as daar iets gebeur kan sy die vinger na enigeen wys. En sy sal haar vinger wys na die hubaarste. Kyk wat het met Dirk gebeur. Hy sit vandag met die dogter van ’n bywoner en hy’s te skaam om haar voor mense te bring, want in hom sit die verleentheid van ’n leuen. Daardie kleintjie het rooi hare. In die hele distrik is jy die hubaarste man, Daantjie. Moenie jou laat vang nie, trou jou stand.”
Dis wat Danie gesê het, alhoewel hy sy seun se rondkuiery nie heeltemal afgekeur het nie. ’n Seun is ’n man, en ’n os vir ’n seun wil ’n pa tog ook nie hê nie. Maar Daantjie was ’n Van Wyk en die Van Wyks was tot dusver sonder daardie skande. Daantjie moes hom net nie deur die minderes en die maklikes laat vang nie. Vir die koms van die pragtige Magrieta was Danie baie dankbaar, want hy’t geweet dat met so ’n vrou geen man weer na iemand anders sal kyk nie.
Hulle is in die voornag afgeneem rivier toe. Hulle perde kon hulle buite gevaar hou agter die steil walle en van die afsaalplek af kon hulle gou na hulle aangewese plek loop. Hulle kon die kissies ammunisie en die grawe maklik aandra na die plek waar hulle sou lê – aan die suideroewer van die rivier.
Die grawe van die loopgrafie was maklik, want die sandgrond was nog klam van die vorige week se reën. Hulle was gou klaar en het maar gelê en wag vir die oggend en die vyand.
Hulle was ses by die stukkie loopgraaf wat met ’n kinkel by die burgers aan hulle regterkant se sloot aangesluit het. Na links was daar ’n ooptetjie voor die loopgraaf van die res van hulle kommando weer begin het. Hulle was ses: die Van Wyks, die Minters en ’n buurman, Gerhardus van As. Agter, onder die wal en tussen die riete, het Soldaat gesit. Hy het met moeite