'n Dief aan die kers - Skelm woorde deur die eeue. Anton F. Prinsloo
baron — adellike titel in rang net onder ’n graaf
Latyn baro het skynbaar “domkop” beteken, ook “leërkneg”. Dié soort soldaat het hom so onderskei dat die woord later vir “sterk, dapper man” gebruik is wat toe in “man” geëindig het. Volgens Engelse oorlewering is baro eers vir ’n soldaat gebruik, toe ’n leërhoof en uiteindelik ’n lord. Net mooi die omgekeerde steek in ons woord slaaf wat in die Slawiese tale “adellik, roemryk” beteken het, maar nadat hulle aan die Romeine onderwerp is, bloot “kneg” geword het; → IDIOOT, SLAAF.
barrikade — versperring, verskansing
Vaatjies (leeg of vol) was nog altyd nuttige goed. Op 12 Mei 1588 het die Franse volk in Parys teen koning Henri III in opstand gekom. Die koning het sy Switserse soldate ontbied om hom te beskerm. Die Parysenaars was so kwaad dat hulle die sypaadjies opgekap, kettings oor die strate gespan en vaatjies met grond en klippe as skans opgestapel het. ’n Barrikade was dus eintlik ’n vaatjie. ’n Franse edelman, Henri de Guise (1550–1588), het die gepeupel se woede laat bedaar en die koning kon na die stad Chartres ontsnap. By sy terugkeer het die koning dié goeie daad met verraad beloon – De Guise is deur een van die paleiswagte met ’n dolk doodgesteek. Een ouer Franse woord vir “vat” was barrique en vandaar die naam barrikade.
basiliekruid — geurige kruieplant
Sou jy ’n basilisk se gif met dié kruid kon neutraliseer? Skynbaar het die Romeine so gedink want hulle het die Griekse basilikon “koninklike plant” (uit basileus “koning”) met die basiliscus verwar; → BASILIKA, BASALISK.
basilika — kerkgebou
Die basilika (of basiliek) het in antieke Grieke tye niks met die kerk te make gehad nie. Dit was die hofgebou in Athene waar die sogenaamde argon (die beampte wat regspraak lewer en basileus, dit wil sê “koning”, genoem is) sy sittings gehou het. Die ou Romeine het soos met baie ander Grieke dinge die gebou nagemaak as ’n langwerpige geregsaal. Daar was ’n skip, gange, voorportale en suile – en later kon die Christene óf die gebou met min verandering gebruik óf ’n ander op dieselfde plan bou; → BASILIEKRUID, BASALISK.
basilisk — fabelagtige slang wat ’n mens dood kan kyk
Dié skrikwekkende dier is ’n “koninkie” genoem omdat dit dan ’n kuif of merk op die kop sou gehad het wat aan ’n kroon herinner. Sy asem en blik was fataal. Volgens sekere opvattings was dit as gevolg hiervan die koning van alle slange. Die naam is uit Latyn basiliscus van die Grieks basiliskos wat “koninkie” beteken. Volgens oorlewering word dit deur ’n slang uit die eier van ’n haan gebroei; → BASILIEKRUID, BASILIKA.
baster (neerhalend) — kind buite die eg gebore; dier uit ongelyksoortige ouers
Die oorspronklike betekenis was “seun van ’n pakdier”. Die implikasie was dat die kind verwek is deur ’n rondswerwer of daklose – dit is vroeër nie spesifiek met buite-egtelikheid verbind nie. Só ’n verhouding kon immers permament wees, nie net een nag van passie en toe verdwyn pa nie.
belladonna — geneeskragtige plant verwant aan die nagskade
Belladonna was ’n kompliment vir ’n vrou: in Italiaans beteken dit “mooi dame”. Vroeër eeue, voor Elizabeth Arden, het vrouens die sap uit die plant in hul oë gedrup omdat dit die pupil laat vergroot en blink (en hulle gedink het dat dit mans soos motte na ’n kers sou lok). Dit is die romantiese rede: omdat dit gif is, is dit miskien gebruik om die kompetisie van mooi nooiens uit die weg te ruim.
berserker — sterk man van die Oudnoorse sagas wat sonder pantser geveg het; woestaard; onredelik woedende persoon
Die Noorse vegters van eeue gelede het moontlik in beervelhemde baklei omdat hulle geglo het dat dit hulle onoorwinlik sou maak (bere se krag is deur die eeue met groot ontsag behandel). In Noors is hulle berserkr genoem, moontlik uit ber “beer” + serkr “hemp”. Die krygers het vrouens verkrag en mans vermoor, selfs in die gemeenskappe waar hulle teenwoordigheid verdra is (en het dus berserk geraak). Hierdie onsosiale gedrag en hulle voorkoms het moontlik bygedra tot die legendes oor weerwolwe wat in Europa ontwikkel het. Dié verklaring word nie oral aanvaar nie: miskien was die oorsprong die Oudnoorse woord bær-serce wat “sonder harnas, pantser” sou beteken.
beskuit — gebak wat in die oond uitgedroog is
Die Romeine het al beskuit geken maar dit as ’n soort brood beskou. Die Engelse het die Franse woord daarvoor, biscuit, oorgeneem: die woord het bestaan uit bis “twee” + cuit uit die werkwoord cuire “kook”, bak”. Soos vandag is beskuit twee keer gebak. Die Duitse Zwieback beteken duidelik dieselfde.
bidet — lae ovaalbad waarin die geslagsorgane en anus gewas kan word
Die sjarmante en diplomatiese Franse het dié soort gemak sy naam gegee. Dit het toe letterlik “perdjie, ponie, vulletjie” beteken omdat dit so bestyg is dat ’n mens dwars daaroor, soos op ’n perd, gesit het.
bisar — grillig, vreemd
Die Baske is astrante Spanjaarde wat gedurig aan die baklei is. Hulle het vroeër voor die voet baard (bizar) gekweek wat hulle vir die Franse dames fier, astrant, aantreklik en dapper laat lyk het. Die jaloerse mans het die naam oorgeneem, maar mettertyd toegeskryf aan eienaardige, vreemdsoortige persone – die Franse was te verfyn om ruwe baarde aan te lê. ’n Ander onromantiese en misplaaste bron meen die woord kom van Italiaans bizarro wat “kwaad, vurig, opvlieënd” beteken het.
blatant — onbeskaamd, openlik
’n Gebabbel en geskinder word gewoonlik agterbaks gedoen, maar die woord het nooit dié betekenisse in Engels gehad (van waar ons dit kry) nie. Die Engelse digter Edmund Spenser (1552/3–1599) het die woord in sy beroemde gedig “The faerie queen” geskep. Dit het ’n monster met ’n duisend tonge beskryf (simbool van laster) wat onbeskaamd sy vals stories oorgedra het. Blatant het dus eintlik “babbel, skinder” beteken.
boek — gebinde blaaie papier
Volgens geskiedkundiges het veral Engelse priesters vroeg reeds gladde beukeboombas gebruik om hulle runes daarop te kerf. Die klank van boek is redelik herkenbaar daarin. Daar is ook ’n woord in Sanskrit bhurja wat die naam was van beukebas wat vir skryf gebruik is. Papier kom van papirus, die soort Nylbiesie waarvan die eerste papier gemaak is. Perkament kom uit die stad Pergamum waar vel die eerste keer as plaasvervanger vir papier gemaak is. Die Duitse Buche is duidelik familie.
boekanier — seerower, vrybuiter
Waar daar ’n vuurtjie is, is daar ’n rokie, soms met ’n geur van die dood. Die Franse boucanier was die gebruiker van ’n boucan, ’n rooster wat deur inboorlinge van die Wes-Indiese Eilande gebruik is om hulle wilde-osvleis op te braai. Die Franse het vleis daarop gerook en aan Nederlandse skepe verkoop. Oorspronklik is die woord gebruik vir Franse setlaars wat as jagters en houtkappers in die Spaanse Wes-Indiese Eilande gewerk het. Nadat die Spanjaarde hulle verdryf het, het hulle as seerowers ’n bestaan gemaak. Nie almal was so beleefd by die rooster nie – sommige boorlinge was kannibale wat hulle menskarmenaadjies daarop gerooster het: ’n boekanier was dus ’n braaikok.
boeket — bos blomme
Die woord kom uit Frans wat dit by Italiaans geleen het waar dit eers “boskasie” en later “klein bossie” beteken het. Hedendaags sal ’n man nie sommer ’n boskasie aan die geliefde gee nie.
boeljon