'n Dief aan die kers - Skelm woorde deur die eeue. Anton F. Prinsloo
gebruik om aan te dui dat iets gesny gaan word (hopelik nie iets wat jy nie kan bekostig om te verloor nie). Die paar taalpuriste onder dié soort snyers dring daarop aan dat ’n blindedermoperasie ’n appendisektomie is en nie appendektomie nie – hulle argument is dat die appendiks uitgesny word, nie die append (wat jy in elk geval nie het nie).
anekdote — kort, prettige storie
Anekdotes was vroeër ongepubliseerde geheime uit mense se lewe wat nie aan ander meegedeel is nie (Grieks an “nie” + ekdotos “gepubliseer”). Die mens synde wat hy is, wou natuurlik graag weet watter geraamtes in die kas van ander was en het nie gerus voordat hy nie agter die kap van die byl gekom het nie. Die sesde-eeuse Bisantynse geskiedskrywer Procopius se Anecdota, die ongepubliseerde memoirs van keiser Justinianus (483–565) wat ryp hofskinderpraatjies bevat het, het aan die woord die betekenis van “openbaring van geheime” gegee. Eers het hierdie sappige brokkies net oor die lewe van beroemdes gegaan, maar later het dit ook die oorlewering van amusante storietjies oor gewone mense beteken.
terug na → ANTIMOON
anemoon — ranonkelagtige plant
Die Grieke het gesien dat dié blom se kroonblare maklik in die wind wegwaai en het dit dus die windblom genoem (van anemos “wind”) wat niks met ranonkel te make gehad het nie. Maar dalk het die naam al vroeër in Hebreeus bestaan waar dit letterlik “plant van aangenaamheid, prettigheid” beteken het. Die seeanemoon beweeg lui heen en weer in die seestrome sodat dit lyk asof dit deur ’n onsigbare wind geskommel word.
anofeles — malariamuskiet
Ongelukkig is daar nie genoeg Van der Merwes om dié muskiet se lang suigsnuit te knoop nie. Die naam beteken “nutteloos” – wat dit natuurlik is. Dit is ook die knaap wat malaria oordra en die Grieke het reeds al sy streke geken, vandaar sy naam uit an “nie” + ophelos “hulp, voordeel”.
anomalie — ongerymdheid, onreëlmatigheid
As iets nie reg lyk of is nie, is dit ’n anomalie: dit wil sê ongelyk (Grieks an “nie” + homalos “gelyk” uit homos “dieselfde”) en is die speelvelde ongelyk.
antiloop — wildsbok
Die jagter wat die antiloop mis skiet, is waarskynlik verblind deur die pragtige oë van die dier, eerder as sy sierlikheid van beweging. Altans, so het die Grieke geglo toe hulle die wildsbok anthos-ops “pragtige oog” gedoop het.
antimoon — soort blouwit metaal
Hierdie metaal se naam kom moontlik uit Grieks antimonachos “monniksgif” of “nadelig vir monnike”. Die anekdote is dat sint Valentyn (oorlede 3de eeu) van dié mineraal aan sy varke gevoer het; → anekdote. Hulle het daarop gefloreer en spekvet geword. Omdat die monnike van sy klooster effens motgevreet daar uitgesien het, het hy toe van die mengsel aan hulle voorgesit. Hulle is dood. Valentyn sou gesê het: “Nou ja, goed vir varke; nadelig vir monnike.” Dié fabel is in die 17de eeu deur die Franse skrywer Antoine Furetière (1619–1688) versprei. Anders as die gelowige Valentyn is daar ongelowiges wat die woord toeskryf aan die Grieks anti monos “teen alleen wees” omdat die mineraal gewoonlik in kombinasie met fosfor, silwer of ’n ander element aangetref word. Maar die antimonos kan ook “nie alleen” beteken omdat die leke geglo het dat die kwaliteite van die mineraal te veel is om deur een mens beskryf te word.
terug na → kosmetiek
antipode — plek op die aardbol diametries teenoorgesteld aan ’n ander plek
Die Romeine het die antipodes beskou as die mense wat aan die ander kant van die wêreld gewoon het. Maar soos gewoonlik het die Grieke die saak raakgevat: daardie knape se voetsole kyk na ons s’n (anti “teenoor” + pous “voet”), dus ’n teenvoeter in die letterlike sin van die woord.
Antwerpen — Belgiese hoofstad van die Antwerpen-provinsie aan die Schelderivier
Die stadswapen van Antwerpen vertoon ’n kasteel met ’n hand aan weerskante wat van die arm afgesny is en daarom word volgens oorlewering gesê dat die plek se naam eintlik “hande weggooi” beteken. Volgens oorlewering het die reus Druon Antigoon eeue gelede daar gebly en die regterhand afgekap van skippers op die Schelderivier wat nie die belaglik dure tolgeld kon betaal nie (wat’s nuut?). Dié hand is dan in die rivier gegooi. Antwerpen sou dan opgemaak wees uit die hant + werpen “gooi”. ’n Romeinse soldaat, Silvius Brabo, het die reus tot ’n tweegeveg uitgedaag en hom van sy eie medisyne laat proe deur sy hand af te kap en in die rivier te gooi. Dit was die einde van die reus se tirannie. (Die Brabofontein voor die stadhuis beeld dié legende uit.) Lekker storie, maar volgens ander bronne ’n samestelling van aan ‘t werf (kaai), dus die stad wat aan die kaai begin het. Ook dit lyk na versinsel: die Franke en Friese het waarskynlik die naam aan die stad gegee, bestaande uit die Germaanse anda “teen” + ’n selfstandige naamwoord uit die werkwoord werpen “gooi”. Dit sou dan verwys het na ’n gebou wat teen iets of iemand opgerig is – miskien ’n voorloper van die negende-eeuse kasteel aldaar, die Steen.
apokalips — openbaring of voorspelling
In die Odussee van die Grieke digter Homeros (8ste of 7de eeu v.C.) het Kalipso, die dogter van die reus Atlas, ’n towersluier aan Odusseus gegee waarmee sy gehoop het om hom by haar te hou. Na sewe jaar het Zeus die god Hermes gestuur om die sluier te lig sodat die arme, uitgeputte man kon huis toe gaan. Haar naam is verewig in die apokalips wat kom uit Grieks apo “af” + kaluptein “bedek”. Die apokalips is dus eerstens ’n ontbloting van iets wat verborge is asof ’n sluier daaroor gelig is.
apokriewe — verdag, twyfelagtig
Hierdie boeke se oorspronklike naam beteken “verborge, geheim” omdat hulle in die geheim gelees is. Die leser sou in groot moeilikheid by sy kerk beland het as dit rugbaar geword het. Die kerk het hulle naamlik nie as geskik geag vir die lidmate nie. Een betekenis was “boeke waarvan die outeurs nie bekend is nie”. (Grieks apo “weg” + kruptein “wegsteek”) Aangesien hulle egtheid en gesaghebbendheid betwyfel word, word hulle in byvoorbeeld Protestantse kringe as nie deel van die kanon beskou nie.
arbiter — iemand wat ’n geskil besleg
Die Romeine het nie omgegee wat jy op ’n plek gaan doen of gedoen het nie: vir hulle was jy as arbiter net ’n reisiger (uit ad “om te” + baetere “kom, gaan”).
arena — strydperk
Die Romeinse strydperke was sandputte: die oppervlak was met sand bestrooi om die bloed op te vang, net soos eeue later saagsels in kroeë gebruik is om allerhande vogte (soos pruimtabakspoeg) onskadelik vir die skoensole te maak. (Latyn harena “strydplek, sandplek”)
Arktika — noordelike poolgebied
Dié koue plek se naam het die Romeine by die Grieke gekry waar arktos “’n beer” was. Dié beer was die konstellasie van die Groot Beer wat in die noordelike sterrehemel sigbaar was en die landstreek is daarna vernoem. Die naam kom uit Latyn arcticus wat “noordelik” beteken het.
arpeggio — akkoord waarvan die note opmekaarvolgend gespeel word in plaas van gelyktydig
Die Italiaans vir ’n harp is arpa en arpeggiare het gewoon, sonder tierlantyntjies, “op die harp speel” beteken. Enige perd by ’n harp kon dus ’n arpeggio voortbring. Eers later is die hedendaagse musiekterm daaruit gevorm met die opeenvolgende gepluk van die harpsnare ingedagte. Skelm, nè?
arriveer — aankom
Die woord kom uit Latyn ad “na” + ripa “kus” + appellere “bring/kom”. Die Romeine was te besig om oorlog te maak om die drie woorde te gebruik en het hulle toe saamgesmelt in arribare. Dit het spesifiek beteken om