'n Dief aan die kers - Skelm woorde deur die eeue. Anton F. Prinsloo
ski en jy breek ’n been, moet jy hoop dat dit nie joune is nie. Oorspronklik was dit nie jy wat geval en allerlei bene gebreek het nie: dit was hoe die sterre in die firmament geval of uitgeval het wat jou lot bepaal het. As hulle aan die verskiet was, sou jy ongetwyfeld tot ’n nare voorval of ongeval gebring word. (Latyn ad “tot” + cadere “val”)
akupunktuur — naaldprikking van die liggaam
Die oorspronklike betekenis was “afmerk met klein stekies”. Dit klink asof dit ’n vroeëre vorm van tatoeëermerke was, maar eintlik was die naaldstekies op baie besondere punte van die liggaam. Dat dié soort medisyne baie oud is, blyk daaruit dat die Romeine reeds ’n woord daarvoor gehad het. Acus was ’n naald (afgelei van die werkwoord wat “skerpmaak” beteken het) en pungere was “steek”. Die behandeling teen pyn en siektes het voor 2500 v.C. in China ontstaan en oor die wêreld versprei; → akuut.
akuut — hewig, vinnig
Akuut het beteken “met ’n naaldsteek”. ’n Naald is skerp, en “skerpmaak” is ook een van die betekenisse van die Latynse acuere (uit acus “naald”). In geneeskundige verband dui dit op ’n siekte wat van die aanvang snel verloop en vererger totdat dit genees word of die dood intree.
akwamaryn — blougroen soort beril, ’n halfedelgesteente
Die kleur van die steen het die vroeë naamgewers aan die kleur van seewater laat dink en hulle het dit dus so genoem (Latyn aqua “water” + marinus “see”).
akwarium — groot glasbak, gebou waarin lewendige waterdiere en plante gehou word
Die Romeine het al die woord geken, maar dit het vir hulle “drinkplek van vee” beteken. Die aqua “water” is maklik te verklaar en die -rium het moontlik onder invloed van vivarium (letterlik “visdam”) bygekom.
alarm — noodsein, waarskuwing
Wat eens ’n gevreesde militêre bevel was met die vooruitsig van bloed en kanonne, is vandag net ’n waarskuwing, of ten beste die verskriklike lawaai van ’n stelsel wat nagtelike besoekers aan jou huis hopelik hulle melk laat wegskrik. Alarm was ’n krygsoproep van burgers (Ouditaliaans all’arme, Frans alarme: ’n oproep om die wapen op te neem).
albakoor — soort tornyn
Hoe bring ’n mens die kloutjie van ’n jong kameel by die oor van ’n soort seevis? Ons woord kom oorspronklik uit Portugees albacora wat dit uit Arabies al bakara verkry het – die bakara was die meervoud van buko “jong kameel”. Die vis is waarskynlik so genoem vanweë die grootte daarvan: dit is ’n tandwalvis wat tot die familie van die dolfyne behoort.
albaster — fyn soort marmer
Die Latynse woord vir albaster het “gekleurde klip waarvan dose en houers vir salf of olie gemaak word” beteken. Die Grieke het dit ’n “vaas vir reukwater” genoem. Die herkoms is uit Egipte a-labaste wat “kruik vir die godin Bast” beteken het. Die Egiptenare het geglo dat sy in die vermomming van ’n swart kat saam met hulle geloop het wanneer hulle na haar tempel toe gaan. Die Woordenboek der Nederlandsche taal meld ook Egipte as moontlike land van oorsprong, maar dat dit dalk na die stad Alabastrum in Thebaïs genoem is waar dit gedelf is. Hoe ook al: die delikate, bykans deursigtige kleur van die stof is in Victoriaanse tye dikwels met die gelaat van ’n mooi jong dame in verband gebring. (Moontlik was sy so kil soos die klip.)
albatros — groot soort seevoël
Die oorspronklike naam van die voël in Spaans of Portugees is alcatraz wat “pelikaan” beteken het en miskien uit Arabies al-ghattas (“see-arend, duiker”) kom. ’n Ander moontlikheid is Portugees alcatruz “die bak van ’n waterwiel”, na aanleiding van die bek van die pelikaan waarin dit volgens oorlewering water na die kleintjies gedra het. (Dat die arme pelikaan in hierdie verhaal figureer, is ook duidelik uit die eiland Alcatraz in die baai van San Francisco: dit is genoem na die pelikane wat daar in redelik groot getalle gebroei het.) Dié woord is deur die Latynse albus “wit” beïnvloed en is deur ontalige Engelse matrose verbrou tot albatros. Die grootte van die voël het tot die byname Kaapse skaap, hamel gelei. Die Nederlandse woordeboek teken dit as ’n reusagtige meeu met ’n groot, dik bek wat in ’n haak uitloop, met kragtige vlerke soms tot oor die drie meter breed, veral by die Kaap die Goeie Hoop. Hulle is goed aan die matrose bekend omdat hulle skepe dikwels weke lank honderde ure se vlug van die kus af volg.
album — vroeër ’n boekie vir persoonlike soeweniers; houer vir musiekitems soos plate, CD’s
Die Romeine het dié woord gebruik vir ’n tafel of stuk muur wat met gips wit gemaak is (Latyn albus “wit”) en waarop die kronieke van die hoëpriesters, die wette van die pretors (goewerneurs, amptenare met die hoogste regterlike gesag) en die voorskrifte vir siviele sake aangeteken is. Die Latynse woord vind ook neerslag in woorde soos albino (“persoon sonder pigmentskleurstof, daarom met wit vel en hare, rooi oë”), albumen (“wit van ’n eier”) en die ou naam vir Engeland, Albion, wat deur die Romeine gegee is vanweë die wit kalkkranse by Dover. Latyn albus is moontlik ook verwant aan Hittiet alpasj wat “wolk” beteken en wat ook op die kleur wit dui.
alfabet — letters van ’n taal in volgorde
Ons ABC kan net sowel die os, huis genoem gewees het. Grieks alpha, beta was in Hebreeus alef (“os”), beth (“huis”), na aanleiding van die Fenisiese simbole vir die letters. Dié verruimende inligting is wyd bekend, maar daar is ’n Engelse stertjie aan. Talle der talle kere word die naam van ’n Engelse winkel as Ye olde shoppe aangedui. Die ou Engelse alfabet het ’n ekstra letter gehad, naamlik thorn. Dit het die th-klank soos in die woord this verteenwoordig en het só gelyk: þ. As dit geskryf is met die ringetjie van die þ oop, het dit na ’n Y gelyk en vandaar die Ye, in plaas van The (þe).
algebra — onderafdeling van wiskunde
Die oorspronklike betekenis van die woord was om die pype van gebreekte bene te heg. Arabies al-jebr beteken om dinge weer bymekaar te bring. In die 16de eeu was wiskundiges die kluts kwyt en het gedink dat die woord algebra vernoem is na die Arabiese chemikus, Geber (die al beteken “die”). Op die gebied van die wiskunde is die herkoms ’n verkorting van die frase ibr al-jebr wa’lmugabalah: die naam van die wetenskap van hereniging en gelykstelling.
alias — aangenome naam, dikwels om straf vir ’n misdaad te ontduik
Die Latynse bywoord alias beteken eintlik “op ’n ander tyd, by ’n ander geleentheid, iemand anders” en hang dus nou saam met alibi. In Nederland was dit vroeër ’n skertsende bynaam wat net spottend gebruik was; → ALIBI.
alibi — verweer van ’n beskuldigde dat hy elders was toe ’n misdaad gepleeg is
Alibi is eintlik die verkorting van die Latynse ali-ubi “ander plek”. In Engeland het ’n oorlosie wat ’n sekere uur slaan maar waarvan die wysers ’n ander tyd aandui, in die 19de eeu die naam alibiklok gedra.
terug na → ALIAS
alimenteer — geld betaal aan ’n geskeide gade ter onderhoud
Oorspronklik het alimenteer net te make gehad met die verorbering van voedsel wat langs jou alimentêre weg hulle pad moes vind sodat jy nie ondervoed raak nie. Ongelukkig ken jou gewese vrou nie dié betekenis nie en vra nog ’n klomp onverteerbare geld daarby wat sy met jou gewese motor kom haal as jy ’n dag laat is – en dit meestal op ’n maandelikse basis. Sommige geskeide mans is selfs bereid om die hoogste kulinêre offer te bring, soos om sy eks daagliks met sjampanje en oesters te bederf, as sy van die maandelikse geld sou vergeet. Die alimentêre kanaal is die vakterm vir die spysverteringskanaal waardeur ’n mens