'n Dief aan die kers - Skelm woorde deur die eeue. Anton F. Prinsloo
Toe die woord die eerste keer in 1523 in Nederlands opgeteken is, was dit ook die eerste betekenis daarvan. Eers in 1540 kry ons dit met die betekenis “aankom in die algemeen”.
arsenaal — plek om ammunisie te berg
Die Venesiërs het vrede gehad met die woord as opslagplek, Vir hulle was dit ’n groot skeepswerf of werkplek in hul stad. Italiaans arzenale het dit uit Arabies gekry waar dit as dar as-sinah “huis waar iets gemaak word” beteken het.
asbes — onbrandbare minerale delfstof
Ongebluste kalk stoom as koue water daarop gegooi word: hoe meer water, hoe meer stoom. Dit het dus vir die Grieke gelyk asof die klip soos ongebluste kalk was: onblusbaar (a “nie” + sbestos “blus”). Dié oorspronklike benaming was eintlik ’n flater wat later ook nog verder gevoer is. Dit het die naam geword van ’n soort vlas wat dan nie sou kon brand nie. Plinius die Ouere het in die 1ste eeu die verkeerde stof die naam gegee.
Die gelag van die gode is volgens die Grieke digter Homeros (c. 8ste eeu v.C.) asbestos – onblusbaar omdat hulle die mens se sothede aanskou.
askeet — iemand wat hom afsonder en ’n streng, vroom lewe sonder enige sinlike genot lei
Kluisenaars is bekend daarvoor dat hulle hul afsonder van die wêreld – maar vroeër was hul eintlike taak om te oefen om die drange van die vlees uit te dryf. Die Griekse woord askein beteken “om te oefen” (soos atlete) en hoop dat die fisiese inspanning jou losse maar lekker gedagtes sou verdryf.
aspek — oogpunt
Ja, maar nie enige oogpunt nie – dié van die sterrekyker. Dit was vanuit dié een wat die Romeine die relatiewe stand van die planete beskou het (Latyn ad “om te” + specare “kyk”) en moontlik kon sien of hulle die volgende veldslag sou wen.
aspiek — gekruide vleisjellie om koue vleis- en ander geregte te laat styf word
Sommige mense sal liewer deur ’n adder gebyt word as om dié drillende, gekruide vleis- of ander soort jellie te eet. Hulle gevoel is in die kol – die woord kom van die aspis, ’n ander naam vir die adder. Die Franse is die skurk in dié gastronomiese verhaal: hulle het ’n uitdrukking: froid comme un aspic, dit wil sê koud soos ’n slang (’n koudbloedige dier). Hierdie (vir hulle) komiese uitdrukking ten opsigte van ’n vrou het die naam aspiek aan daardie koue gelatiengereg gegee. Gelatien self beteken “gevries” en gelu in Latyn is “ryp” (die koue).
aspireer → INSPIREER.
assassin — sluipmoordenaar
’n Assassin behoort eintlik nie gevrees te word nie – hy is maar net ’n hasjisj-eter. Genoem na die Persiese Nizari Isma’ili-sendeling Hassan ibn Sabbah (c. 1050–1124) wie se volgelinge se naam, die Hasjasjin, in die Alborzberge van Noord-Iran foneties tot assassin verdraai is.
Volgens oorlewering is ’n voornemende assassin eers aan rites onderwerp wat hom moes laat glo dat hy enige oomblik kon sterf. Maar hulle het die hele kultiese proses verfyn: die voornemende assassin is bedwelm om ’n soort “dood” voor te stel, en is daarna “opgewek” in ’n tuin met stortvloede wyn en kos wat deur maagde voorgesit is. Hy was oortuig daarvan dat hy in die hemel aangekom het en dat Sabbah die verteenwoordiger van die god was wat hulle onder alle omstandighede, selfs tot die werklike dood, moes gehoorsaam.
Ander bronne beweer dat jong seuns na die tuin gebring is waar hulle met hasjisj in bedwelming gehou is. Op ’n sekere tydstip is die dwelm onttrek en is hulle gekerker. Hulle is daar in kennis gestel dat hulle die paradystuin net weer sou sien as hulle bereid was om Sabbah tot die dood te volg, al het dit die grootste selfopoffering en selfs moord vereis. Die hasjisj sou dan hasjasjin opgelewer het – die basis vir die woord assassin.
Die dweepsieke Islamitiese sekte het hom dalk ook in Palestina gevestig en berug geword as gevolg van die moorde wat sy lede gepleeg het. Die manne het opdrag van Sabbah (bekend daar as “die ou man van die berge”) gehad om alle Kruisvaarders uit te moor. Volgens oorlewering het hulle dit onder invloed van hasjisj gedoen, of is hulle agterna met dié dwelm beloon. Die Mongole het hulle (gelukkig) in die 13de eeu uitgemoor.
atlas — boek met landkaarte
Die boek met kaarte het niks met die herkoms van die benaming te make nie – ook nie die mitologiese spierpaleis (Atlas) wat die wêreld op sy skouers dra nie. Atlas is ’n soort satynsy wat uit die Verre-Ooste gekom het en het in Arabies “glad” beteken. Die werkwoord talasa beteken “glad vryf” – maar die eerste kaartboeke is op materiaal gedruk en het toe dié naam gekry.
atleet — sportman in atletiese oefening
Al het iemand van jou ’n standbeeld gemaak waar jy (naak) ’n diskus aan ’t gooi is, is jy nog nie ’n atleet nie. Jy moes eers aan ’n kompetisie deelgeneem en gewen het, soos die Olimpiese Spele, want die Grieke het jou dan met ’n athlon “prys, trofee” beloon. Atleet was dus eerstens ’n prys.
atoom — stofdeeltjie wat net deur radioaktiwiteit verdeel kan word
Toe dié naam toegeken is, het niemand nog geweet dat die atoom nie die kleinste van die boustene van die heelal is nie. Die Grieke het geglo dat dit onsnybaar was, vandaar die naam (a “nie” + tomos “’n snit” van temnein “sny”).
atrium — voorhof
In Romeinse tye was die atrium die sentrale kamer van ’n antieke huis. Sommige bronne meen dat daar ’n gat in die dak was waardeur die rook uit die vuurherd kon ontsnap. In die veronderstelde antieke taal Proto-Indo-Europees het ater “vuur” beteken en atrium skoorsteengat in ’n dak – dit het niks met die voorhof te make gehad nie. (Proto-Indo-Europees was die oertaal waaruit die mees antieke Indo-Europese tale gestam het.)
atropien — verdowingsmiddel
Die Grieks mitologiese skikgodin Atropos kon baie vinnig jou noodlot bepaal, net soos atropien wat uit die dodelike belladonna verkry word en na haar genoem is. En jy sou niks daaraan kon doen nie, want haar naam beteken “onbuigbaar”. As sy haar tande vasgebyt het oor jou toekoms, was jy jou eie verlede. (Maar omdat dit vir senusiekte ingespan word, sou jy darem hopelik kon kalm bly.)
atrositeit — afskuwelikheid
In Proto-Indo-Europees waarskynlik ’n vuurvreter – maar beslis nog nie afskuwelik soos vandag nie. In Nederlands het atroos “wreed, barbaars” beteken net soos in Latyn atrocitas.
au pair — gewoonlik ’n meisie wat by ’n gesin inwoon om die kinders op te pas en te versorg
Die Franse herkoms is letterlik “eweknie (van die moeder), op gelyke voet”, dit wil sê met toegang tot alle voorregte en genietinge van die gesin. Die feit dat sy ook die moeder se eweknie was, het in talle huise (en sal nog in talle huise in die toekoms) veroorsaak dat sy van matras verander het.
aura — subtiele uitstraling om lewende wesens
’n Deftige definisie vir ’n gewone windmaker (uit Latyn aura “bries, wind, lug”).
avokado — peervormige tropiese vrug
Die oorspronklike betekenis van die woord laat ’n mens sommer besluit om dit nooit weer te eet nie. In die 16de-eeuse Asteketaal Nahuatl van Sentraal- en Wes-Meksiko is dié vrug die ahuacatl genoem. Dit het “testikel” beteken en is so genoem na aanleiding van die vorm van die vrug, of omdat geglo is dat dit ’n afrodisiakum is. Toe die Spanjaarde daar aangekom het, het hulle ’n wisselvorm aouacate gehoor wat hulle as avocado uitgespreek het. Engelse matrose was nog meer deur die war en het van die alligatorpere (alligator pears) gepraat. Maar die bloukouse bederf dié herkoms met die prosaïese verduideliking dat die skil van die vrug donkergroen, dik, leeragtig en knopperig is – omtrent soos die vel van die alligator; → ORGIDEE.
terug na → ALLIGATOR