'n Dief aan die kers - Skelm woorde deur die eeue. Anton F. Prinsloo
sou volgens hulle aborteer. Die Latynse woord abortus het later “verdwyn, ’n miskraam kry” beteken, uit ab- “weg, verkeerd” + oriri “verskyn, gebore wees, opkom”.
abrakadabra — seën die voorwerp
Kul jou hier, kul jou daar! Dié woord is volgens sommige bronne ’n verbrouing van die geheime, kabbalistiese Hebreeuse habrahar dabar wat “seën die voorwerp” beteken het. Maar moderner uitsprake is dat dit van die naam van ’n mitiese Persiese songod kom wat deur die towenaar tot hulp geroep word wanneer hy sy kunsies uitvoer, dus ’n towerwoord. Dit word miskien ook gestaaf deurdat die letters van die woord in die getalleleer die som van 365 het, wat dus die hele jaar dek en ook die krag van die 365 dienende geeste van die god aanroep. Die woord is ook op ’n stukkie perkament geskryf en aan ’n linnetoutjie om die nek gedra. Dit sou kouekoors, diarree en tandpyn onmiddellik genees, maar na nege dae moes dit in ’n rivier gegooi word. Daar is ook gemeen dat dit die naam van die Assiriese hoofgod was.
abrup — kortaf
As iemand kortaf, bot, nors is, voel dit soms of iemand sy nek moet afbreek. Die Romeine sou daarmee akkoord gegaan het, want in Latyn het abruptus “afgebreek, gediskonnekteer” beteken. Die herkoms is uit ab- “af, weg” + rumpere “breek”.
absint — alkoholiese likeur
Wildeals is goed bekend as ’n volksgeneesmiddel, maar as dit saam met wyn of brandewyn gedistilleer word, maak dit siektes gesond wat net in die drinker daarvan se kop bestaan – maar ook net tot die volgende oggend. Absint is eintlik wildeals, maar dié naam was nie deftig genoeg nie. Die bekendheid van die likeur in talle Europese lande is moontlik te danke aan die Franse impressionistiese skilders soos Henri de Toulouse Lautrec (1864–1901) wat dit met prostitute in Parys vereenselwig het. Die uitwerking van die likeur was so erg dat die Nederlandse Absintwet van 1909 ’n verbod geplaas het op die invoer, vervoer, vervaardiging, verkoop, aflewering of besit daarvan; → AMETIS.
absoluut — heeltemal, volkome, volstrek
As iemand jou geabsoluut het, was jy heeltemal en volkome vry (in kerkverband van sonde en skuld). Vir die Romeine het dit voortgespruit uit die werkwoord absolvere “vrymaak” (vandag nog in Engels absolve, om van skuld vry te maak). Dit is eers later wat die woord die huidige betekenisse verkry het. Latyn solvere het “losmaak” beteken.
abstinensie — onthouding, byvoorbeeld van sterk drank of geslagsomgang
Dié woord het stewige militêre familie. Dit kom uit Latyn abstinere uit ab- “van, weg” + tenere “hou”. Iemand wat dus abstinensie beoefen, hou hom weg van die verleidings. Ons woord luitenant is verwant daaraan: die lui- is ’n ander vorm vir die Franse lieu “plek” + tenant “houdende” (uit dieselfde tenere “hou”). Die luitenant is dus iemand wat die plek hou van iemand (byvoorbeeld sy kaptein as dié weggeglip het om vir ’n aandjie nie abstinensie te beoefen nie); → MAARSKALK.
terug na → LUITENANT
abstrak — losgemaak van die werklike konteks of bestaan
Abstrak is nie net ’n abstrakte begrip nie. Vir die Romeine was dit ware stokkiesdraai, ’n wegtrek van die werklikheid. ’n Abstrakte skildery is dus een wat nie die fisieke wêreld uitbeeld nie, maar ’n toneel wat daarvan verwyder is. In die betekenis van “opsomming” (byvoorbeeld van ’n artikel) is dit ook ’n “uittreksel” van die werklike teks. Die woord se gees leef ook nog in afgetrokke, gesê van ’n persoon wie se gedagtes dwaal, dus weg is van die werklike situasie. (Latyn abstractus “wegtrek” uit ab(s)- “weg” + trahere “trek”)
absurd — dwaas, onverstandig, onsinnig, belaglik
In Romeinse tye is ’n doofstom persoon as absurd beskou. Daarmee is nie bedoel dat daar vir hom gelag moet word nie, maar dat hy as sinneloos geag is, dit wil sê nie by sy normale sinne soos regskape mense nie. In Latyn het absurdus “van wysie af, sinneloos” beteken, uit ab- (intensiveerder “baie”) + surdus “bot, doof, stom” — en dus buite die orde, abnormaal.
adamsappel — vooruitstekende, boonste deel van die strottehoof, by mans meer ooglopend as by vroue
Vertel dit vir die ou mense. Die adamsappel was die stuk appel wat in Adam se keel vasgesteek het toe hy vreesbevange besef het watter sonde hy en Eva gedoen het. Gelowiges glo dat Adam wel bestaan het, maar die berugte vrug word nêrens in Genesis ’n appel genoem nie en steek ook in g’n man, antiek of modern, se keel vas nie. Die vyeblare in die verhaal dui moontlik op ’n vy, want dié vrug aard in die klimaat van Mesopotamië (die vermeende setel van die Paradys). Dit is ’n oorlewering van rabbi’s dat aan Adam en sy nakomelinge die keelknobbel tot ’n blywende skandteken gegee is.
Die appel is nie die enigste nalatenskap van ons oerouer nie: In die suidweste van Sri Lanka naby Ratnapura is daar ’n berg met die naam Adam se piek wat deur die Portugese so genoem is. Volgens hulle het Adam 200 jaar lank op een voet daar gestaan en sy verbanning uit die Paradys beklaag totdat God hom vergewe en weer met Eva (teen daardie tyd erg verrimpel) verenig het. Die spits is bo afgeplat in ’n plato van ongeveer 22 by sewe meter waarop daar ’n groot holte soos ’n mens se voetspoor is. Dié is sowat 1,64 by 0,77 m groot. Die holte word deur Boeddhiste, Moslems en Hindoes vereer: hulle beskou dit onderskeidelik as die voetspoor van Boeddha (op die plek van waar hy na die hemel opgevaar het), Adam en Shiva.
adekwaat — bekwaam, toereikend
’n Adekwate persoon is iemand wat gelyk is aan dit wat van hom verwag word – dus bekwaam. (Latyn ad- “om” + æquare “maak gelyk”)
admiraal — hoogste rang in ’n (oorlogs)vloot
Miskien is dit die prag en praal van sy uniform wat die -d- in admiraal te lande laat kom het, asof hy daarvoor geadmireer moes word. Die woord kom eintlik uit Arabies amir of emir “prins, vors” of Hebreeus amir “hoof, kop” en is vroeër gebruik vir ’n bevelvoerder op land of ter see. (Hy was eintlik maar net hoof van die vervoerafdeling.) In die Nederlands van so ses eeue gelede was die spelling inderdaad nog amirael – ’n bevelhebber in die Saraseense leër. As ’n mens die vlootaanvoerder bedoel het, moes “van die see” agter sy titel gevoeg word. Die werkwoord amara het “beveel” beteken, iets wat ’n admiraal goed kan doen.
Volgens vroeëre bronne is die woord amir deur die Turke of Genuese in die 12de eeu gekoppel aan die Arabiese lidwoord al. Daaruit het ontstaan Amir-al-ma (“bevelvoerder van die water”), Amir-al-Omra (“bevelvoerder van die leërs”) en Amir-al-Muminim (“bevelvoerder van die gelowiges”). Dié herkoms word egter deesdae betwyfel. Die admiraal is werd om geadmireer te word.
admireer — bewonder, vereer
As jou span nie heel onder op die punteleer eindig nie, is ’n mens verbaas, maar die manne behoort eintlik geadmireer te word. Die stam van die woord, naamlik mir, kom van die woord mirus “wonderlik” waarvan mirakel “wonderwerk” bloedfamilie is. (Latyn admirari: om verbasing te voel of uit te druk)
adopsie — aanneming, veral van ’n kind
Die oorspronklike betekenis “keuse, wens” maak dit duidelik dat die aanneming van ’n kind jou keuse is en dat jy die wens daartoe uitgespreek het. (Latyn ad “tot, aan” + optare “kies)
adresseer — ’n adres op iets skryf of sê
Dit klink vandag mak: oorspronklik was die betekenisse “reguit maak, rig”. Die idee was om ’n brief of ’n persoon se pad na ’n adres reguit te maak deur hom die kortste roete te beduie – hom dus daarop te rig. Dit kon ook beteken om jou om ’n rede tot iemand te rig (vir byvoorbeeld hulp). (Latyn de “af, na” + regere “reguit sit”)
adulasie — matelose vleiery
Honde