Piekfyn Afrikaans Graad 12 Leerderboek Huistaal. Henk Viljoen
van die gedig dadelik kan assosieer met die tema van die spesifieke gedig.
Sorg dat jy al die figuurlike taal (soos beeldspraak, stylfigure, simbole, idiome, idiomatiese uitdrukkings) in elke voorgeskrewe teks ken.
Die verskil tussen praat en skryf
Weet jy watter klanke en klankverskynsels in Afrikaans ’n invloed het op hoe ons woorde uitspreek? Bestudeer die inligting in In ’n neutedop deeglik en beantwoord die vrae wat daarna volg.
Uitspraak
Sê die volgende sinne hardop en duidelik en let veral op die uitspraak (klanke) en spelling van die probleemgevalle.
die ie en die i:
Iemand koop mielies vir die siekes.
Wie se idee is dit om die ivoor en die witste iris vir die immigrante te gee?
die kort a en die lang aa:
Jan gaan Saterdag op die plaas kuier.
die uu, u en û:
Duur brûe word vanaf Junie gebou.
die oo, o en ô:
Die stroompie loop tussen die bome deur, veral in die môre ná die reën.
die eu en die eeu:
Deur die eeue heen het mans en seuns graag met grond gewerk.
die ai en die aai:
Baie dankie vir die stuk haaivleis en die baadjie (uitgespreek as baaitjie) wat jy my gee.
die oë en oeë:
Toe ek my oë vroeër uitvee was die koeël deur die kerk.
die ou, ooi en oei:
Die meisie wat roei, dra ’n blou hoed en ’n rooi bloesie.
die ui:
Uie laat ’n mens se oë traan.
die ei en êi:
Die meisietjie vlei haarself neer op haar bedjie.
Homofone
Sommige woorde in Afrikaans word dieselfde uitgespreek maar hulle betekenis en spelling verskil:
My ma het ’n afspraak in Mei gereël.
Die vier seuns het fier en regop gestaan terwyl hulle die pryse ontvang.
Sy gaan haal die boek terwyl die hael op die dak kletter.
Die man moes dit onder eed in die hof verklaar. Ons eet vroeg saans.
Klem
In meerlettergrepige woorde word bepaalde klanke (lettergrepe) beklemtoon. Dikwels spreek ons woorde uit onder Engels invloed en plaas ons die klem dan op ’n verkeerde lettergreep. Kyk op watter lettergreep die klem in die volgende woorde val:
kontrak minister parlement president toenemend definitief
Assimilasie (klankgelykmaking)
Wanneer ’n mens Afrikaans praat, klink dit soms of party klanke in ’n woord nie uitgespreek word nie en dus nie gehoor word nie. Kyk na die volgende voorbeeld:
Sy het hom (hetom) leer ken as die (assie) persoon wat maats maak met die (medie) kinders (kinners) van die (vannie) omgewing.
Lees nou die volgende op ’n natuurlike manier:
Hy lê onder (onner) die motor van die (vannie) vrou.
Hy is (hys) met die (medie) maan gepla.
Nasalering en vokalisering
In Afrikaans nasaleer ons sekere woorde, met ander woorde die klinker plus die n wat op die klinker volg, word deur die neus uitgespreek. Spreek die volgende sinne uit op ’n natuurlike wyse. Gee veral aandag aan die uitspraak van die skuinsgedrukte woorde waar nasalering plaasvind.
Ons dans al langs die grens. ’n Mens het nie ’n pens nie maar ’n maag.
Die ganse se donse lê orals. Hans waag ’n kans en dans saans dat dit so gons.
Wat het jy opgemerk wat die uitspraak van die skuinsgedrukte woorde betref? Die a, o en e word lank uitgespreek. Die n word nie gehoor nie maar deur die neus uitgespreek.
Palatalisasie
Sê die volgende sinne hardop en gee aandag aan die uitspraak van die skuinsgedrukte woorde. Let op die plek van jou tong.
Giepie kies die geel kubus. Die hondjie ruik aan die kantjie van die mandjie.
Die vroutjie ken die geur goed.
Wat gebeur met jou tong as jy die skuinsgedrukte woorde uitspreek? Beweeg dit na jou harde verhemelte? Hierdie verskynsel kom veral voor wanneer die g-klank en die k-klank as gj en kj uitgespreek word. Normaalweg word die g- en k-klanke agter in die mondholte gevorm.
Vokaalreduksie (klankverswakking)
In die spreektaal gebeur dit soms dat die sprekers van Afrikaans sekere klinkers anders uitspreek as wat die spelling aandui:
| Rumoer as remoer | Rumatiek as rematiek |
| Wanneer as wanner | Baklei as beklei |
Ontronding en oorronding
Ons spreek dikwels geronde vokale (klinkers) sonder die nodige lipronding uit. Dan praat ons van ontronding, byvoorbeeld: muur uitgespreek as mier; deur uitgespreek as deer; buite as beite, ensovoorts. Vermy hierdie soort uitspraak wanneer jy praat, veral omdat dit betekenis beïnvloed. Wanneer ons ongeronde vokale met oordrewe lipvorming (te veel gerond) uitspreek, praat ons van oorronding, byvoorbeeld: biltong as bultong; sewe as seuwe; diere as dure, ensovoorts.
Klankverspringing (metatesis)
Hierdie verskynsel kom veral voor by woorde met ’n r-klank in onbeklemtoonde lettergrepe. Het jy al gehoor dat sommige persone present uitspreek as persent en probeer as perbeer? Die r het letterlik gespring in die woord.
Taal in konteks
Die vrae wat volg is gebaseer op die teks “Biltong en transformasie” in Aktiwiteit 4. Skryf die antwoorde in jou werkboek.
Lees die volgende paragraaf:
“En dit kom in allerhande vorms: gekerf, gekap, gemaal – en in sulke plat skywe wat soos skaafsels lyk. Jy kry ook sogenaamde biltongstokkies wat nogal dodelik op daardie stopsel in jou tweede kiestand van agter kan wees. In party pakkies kry ’n mens tot ’n gratis tandestokkie.”
1. Watter klankverskynsels is van toepassing?
a. “allerhande” uitgespreek as “allerande”
b. “sulke” uitgespreek as “silke”
c. “skywe” uitgespreek as “skuiwe”
d. “party” uitgespreek as “pirty”
e. “daardie” uitgespreek as “darie”
f. “kiestand” uitgespreek as “kuustand”
g. “tandestokkie” uitgespreek as “tannestokkie”
h. “mens” uitgespreek as “mês”
i. die uitspreek van “gekerf” en “gekap”
2. Verdeel die woorde eers in lettergrepe en dan in klankgrepe:
a. biltongstokkies
b. allerhande
c. pakkies