Eilande. Dan Sleigh
moet ’n vel wees om hom in toe te draai en weg te lê. Maar slaan hulle hom vandag hier dood, is hy net so kaal soos sy hond.
Hy het regop bly staan en die seuns laat verbytrek met die vee; dit was almal jong ossies. Die ongeduldige seuns, met koue beenpype in die mond in afwagting op tabak, het die diere te vinnig gedryf. Die osse se mae het grasgroen oor hulle hakskene gewerk. Ja, so werk die wit man se drank en sy tabak. Geen Koina wat met sy beestrop voor droogte weggetrek het, of hulle snags in die oop veld teen leeus en wildehonde opgepas het, sal so met diere werk nie. Maar dit is die vervloekte tabak en die wit man se blink krale wat maak dat jongmense beeste minag.
Autshumao het teenaan sy vyande opgestaan dat hulle hom sien. Hy wou iets skreeu, ’n teregwysing, ’n waarskuwing, maar hy het nie. En die seuns het sissend deur hulle leë pype geblaas en stokke en kieries laat kletter soos mense wat oorlog toe gaan, en die beeste is hygend verbygejaag met ’n geklap van horings, maar hulle het hom nie ’n tweede keer aangekyk nie. Hulle was verby waarsku.
Hy het weggebly van die werkplek af; hy wou uit die pad uit wees as daardie kinders op hulle terugpad gedrink verbykom. Hy het gedink die seuns – hulle was nog skaars mans – sou die hele dag vir die Hollander werk, brandhout breek, vir die Hollander ’n takkraal pak, bagasie dra of ander werk doen vir die drank. Maar hulle het net geruil, hand tot hand, sonder bespreking, en met hulle skat in die bladsakke omgedraai en daar weggeloop sonder om terug te kyk na die kosbare vee. Hulle tabakrook het klaar in die lug opgegaan. Nog dieselfde oggend is die eerste bees in die wyebroek se kamp neergetrek en sonder blydskap geslag. Hy het teen die berghang geloop en kyk hoe die Hollanders eers ander werk opsy sit en almal saam ’n takkraal pak. Hulle was nou eienaars van vee. In die oë van die wêreld was hulle mense van aansien. Hulle kon rieme maak, slag, rook maak vir Heitsi-Eib’, ruil, eet, andersmaak, velle brei, medisyne maak, hulle kon iets sê oor die gras en die water, en ander land-in laat wegtrek as die weiding hier te nou of te sleg word.
Die Hollanders het eers van seil en hout gebou, en terwyl hulle daaronder woon, slote gegraaf vir die fondamente van ’n groot fort, wat op die plek van die Koina se klipstapel stadig uit die sand en klei opgestaan het. ’n Diep en breë sloot is rondom gespit. Daardie eerste winter van die nuwe wêreld het dit elke dag gereën, die sloot het vol water geloop en deurgebreek see toe, en die jong rape en blomkool uit die groentebeddings is met dieselfde stroom weg.
Van Riebeeck het niemand gespaar nie, hy het hulle laat spit, walle gooi om water te keer, slote om strome weg te lei, slote om wildsbokke uit te hou, tot sy tuingrond sterker was as die winter self. Daardie tyd het Chief Harry en sy mense miserabel om rokende groenhoutvuurtjies in hulle mathuise by die Duintjies gesit. Van Riebeeck wou hulle geen kos gee nie. “Eers werk, dan eet. Dit is Haerlem se wet.” Sy eie mense was siek en hy wou die Koina in die tuin gebruik, maar hulle kon nie. Hy het met tabak probeer, maar nee, die mense kon nie met ’n graaf werk nie.
Dit was ’n swaar winter vir die Goringhaicona. Brandhout was nou skaars. Die see was te rof om op die klippe te gaan, en dit was nog te vroeg vir uintjies. Van die ouer mense is daar van koue en honger dood, en is weggelê tussen die Duintjies, sonder dat geslag is, of sonder dat die oorblywendes kon waag om weg te trek van daardie plek af soos dit hoort.
Hulle vuur het koud gebly, daar was net rook, skaars ’n vlammetjie onder op die klippe tussen die groenhout. Chief Harry het die bitter rook ingeasem en geglo dat dit hom warm maak, maar sy verstand was aan vlug van hom af, en hy moes hom soms met ’n ruk van die nek en skouers wakker maak, sodat hy nie in die koue slaap omval nie. Die dowe vrou het tussen twee ander diep in haar karos geleef. Agter die sluiers rook was niks anders nie as ’n bondel velle te sien. Na aan die dood het sy vorentoe en agtertoe gewieg; as sy aan die slaap raak, sou sy die ewigheid in stort.
Chief Harry het haar met sy vlieëjaer aangeraak, en toe sy nie opkyk nie, aan haar karos getrek. Die gesig van ’n ou skilpad het tussen haar voorarms verskyn, en hy het met sy hande beduie: “Die kind, Krotoa.”
Die skrefies van haar oë was op sy mond gerig. “Wat van die kind?”
“Sy kan werk kry by die wyebroeke.”
Haar gesig het agteruit deur die vou van haar karos verdwyn. “Dis jou dors wat praat, Autshumao,” het sy dof uit die donker spleet gefluister.
’n Winter was nog nooit so koud nie, sonder vleis, sonder ’n stuk vis. Hy het ’n arm uitgesteek en die matjie gelig om uit te kyk: deur die grys reën kon hy die swart massa van die Fort agter die duine sien hurk. Daar binne was vure, en in hulle stal was beeste en skape. Wie sou die Hollander se vyande wees? As hier weer Engelse kom, dan sal hy hulle wys waar die wyebroeke se beestrop wei. Dit sal moontlik wees om hierdie mense se beeste te vat as jy jou kans afwag. Haerlem se wet, sê die Hollander: eers werk, dan eet. Die wêreld was toe van die reën; dit sou later ’n groen jaar word, met beeste wat tot by hulle knieë in die klawer wei. Hy het om hom gekyk. Hy was koud tot in sy murg.
Die kind, deur die rook bedwelm, het met halfoop oë op ’n bossiekooi teen die muur gelê. Chief Harry het gedink: Die beste waarop jy kan hoop, is om in jou slaap te sterf. Trek jou deur toe, steek ’n groenhoutvuur aan, wag, wag, wag, en gaan sonder pyn. Rook is die heil van arm mense. Hy het haar met sy natgereënde hand aangeraak. Haar asem was flou voor in haar mond. Stadig bring hy haar terug, maar sy is onwillig. Hy lig haar slap lyf aan ’n arm op, dat sy sit. Chief Harry roep hardop na die kind. Drie ou vrouens het om die vuur gehurk en dromend gewieg, en een skrik en laat ’n oog blink in die swart gleuf van haar karos.
“Wat maak jy met die kind?” steun sy ontsteld.
“Ons moet eet.”
“Jy kan gaan werk by hulle.”
“Hulle beeste staan in ’n stal. Daar staan soldate oor. Moet ek gaan kind oppas in die Fort?” Hy het Krotoa opgehelp, en haar karos met die haarkant binne om haar gehang.
“Kom, Krotoa. Ons gaan na die Hollander toe. Daar is ’n lekker vuur in hulle huis, en elke dag kry jy soetgoed om te eet. Onthou jy witbrood met vyestroop, en soet tee? Dit sal die groot kaptein vir jou in ’n blou skottel gee.”
Die kring van ou aasvoëls om die vuur het wakker geword, en kerm in ’n yl koor: “Wat doen jy met die kind?”
“Moet sy hier doodgaan? Daar is kos by die Hollander.”
“In watter ongeluk sleep jy haar? En wie moet hier vuur oppas?”
“Pas jul eie vuur op.”
Die kind begin verskrik huil, en hy stoot haar by die deuropening uit en vat haar hand buite in sy vuis. “Hou nou op met huil. Jy kan nie met ’n snotbakkies voor die Hollander kom nie.”
Hy lei haar die duine oor, deur waterslote, en oor die vlakte waar die natgereënde gras teen hulle kaal bene vee. Druppels klou aan die vetterige buitekant van hulle karosse en gly teen hulle bene af grond toe. By ’n watergat met stringe vars paddaeiers langs die kant skep Chief Harry ’n hand vol reënwater en was Krotoa se gesig. Die koue slaan haar asem weg, en hy sleep haar hygend en huilend verder in die rigting van ’n swart kol in die reënvlae.
“Krotoa, moenie huil nie. Van vandag af gaan dit beter. Voor hoogsomer sal ons beeste hê. Dit is melk en botter.”
“Ek wil nie gaan nie.”
“Dit is beter so. Die Hollander se huis is vol kos. Brood. Rys. Krale. Het jy gesien hoe trek die vrouens aan? Kraletjies en kammetjies in die hare?”
Die strand was oorstroom, die noordewind het die reën saam met ’n skuimende hooggety dreunend teen die sandbank opgejaag tot in die bewende bossies van die voorduine. Twee roeiskuite het onderstebo op die duine gelê, veilig buite skade. Om die Fort was die wye sloot gelykvol malende modderwater, en anderkant ’n plankbruggie het ’n visnet, deur die wind gebondel, oor ’n stellasie geswaai en water gedrup. Die poort was tussen twee vishuise. Hy het die kind onder die afdak ingetrek en drie houe met sy kierie teen die swaar deur geslaan. Agter die deur het iemand geskreeu: “Twee swartes voor die poort.” En van anderkant die binneplein het ’n ander stem geantwoord: “Met of sonder vee?” En weer die uitkyker: “Dis ou Herrie en die kind, korporaal.”
Chief