Kobiety w Europie Środkowo-Wschodniej w perspektywie interdyscyplinarnej. Группа авторов

---

Скачать книгу

---

To cudowna fabryka, która z muchy uczyni słonia, a z okrucha zrobi wóz”146.

      Nader interesująco rysują się poglądy Pečkauskaitė na sferę duchowości kobiety, twórczyni ta w powszechnym odbiorze czytelniczym uchodzi bowiem za konserwatystkę o wyraźnie katolickim światopoglądzie. W końcu wieku XIX na terenach guberni wileńskiej i kowieńskiej ówczesnego Cesarstwa Rosyjskiego to głównie mężczyźni mieli dostęp do aktywnego udziału w życiu społeczeństwa, kobiety sytuowano zaś w sferze prywatnej, uważając je za bardziej uczuciowe (dominowało przekonanie ogółu, że wsparcie nauki Kościoła jest im bardziej potrzebne do kontroli zachowania147). Šatrijos Ragana uznawała religię za część ludzkiej egzystencji nader ważną z psychologicznego i etycznego punktu widzenia, stąd w sposób jednoznaczny (zarówno w utworach literackich, jak i w pracach pedagogicznych) łączyła człowieczeństwo i duchowość z etyką chrześcijańską. Modlitwa i Kościół miały być trwałą opoką w życiu jej jakże idealnych bohaterek, stanowiąc pożądane oparcie w ich pełnym trosk życiu. Niemniej pisarka głosiła prymat wiary pojętej jako czyn nad religią martwych liter i obrzędów. Co więcej, literatce udało się wypracować własny styl mówienia o sprawach ducha, szczególnie w odniesieniu do kobiecej wrażliwości (zarówno dziewczynki, dopiero poznającej świat wartości, jak i dorosłej kobiety, czego dowodem są choćby kreacje Irutė i jej matki w powieści Sename dvare [W starym dworze]).

      Za wzorcowe w idealnym wizerunku duszy kobiety Pečkauskaitė uważała takie cechy, jak służba społeczeństwu, obowiązek, ofiarność, czynna miłość i opiekuńczość, samowyrażenie, szczerość. Wywyższała pracowitość, sumienność, zdroworozsądkowość, potrzebę użyteczności społecznej i narodowej; negatywnie natomiast traktowała dążenie do prestiżu i sławy, uzyskania lepszej pozycji w społeczeństwie, używanie życia i chęć osiągnięcia przyjemności. Šatrijos Ragana, kreując portrety swoich bohaterek, eksponowała głównie ich zalety, pomijając bądź pomniejszając cechy niepożądane. Dążenie do wykształcenia w sobie ponadczasowej kobiecości pisarka wskazywała jako cel godny wysiłków, uszlachetniający kobietę:

      Droga do tego jest prosta: dbać o czyste serce i duszę. Niech wzrasta w nich to, co piękne i czyste. Wówczas będziecie mogły bez strachu i obawy kroczyć przez zło i ciemność tego świata. Nie trzeba będzie zamykać oczu w drodze nad przepaścią, gdyż nie będzie wam zagrażać. Jest to królestwo wiecznej kobiecości148.

      „Powołaniem kobiety jest bycie kwiatem ludzkości” („Moters paskirtis būti žmonijos žiedu”)  – to lejtmotyw etiud pedagogicznych Šatrijos Ragany, gdzie ów kwiat miał zachwycać pięknem duszy, opanowaniem niskich instynktów i uzbrojonym w cierpliwość poczuciem altruistycznej służby Innemu. Postulat „czynnej miłości”, jak to ujmuje litewska badaczka myśli pedagogicznej Ona Tijūnėlienė, wprost mieści się w imperatywie powołania kobiety do wyrzeczeń, pozbycia się egoizmu, ofiarności wobec dzieci i otoczenia149, szerzej – duchowego piękna nierozerwalnie łączącego się z wartościami humanistycznymi (pracą, miłością i altruizmem).

      Tak zarysowany światopogląd literatki znalazł oczywiste przełożenie na wydźwięk jej prozy, w szczególności wpływając na kreacje poszczególnych protagonistek. Powieść Viktutė to pierwsza w literaturze litewskiej nowoczesna (w momencie powstania) proza liryczno-psychologiczna w formie dziennika, a jednocześnie pierwsza litewska powieść o miłości. Pamiętnik Wiktusi ujawnia obraz szlachcianki o idealistycznym usposobieniu, mądrej, postępującej etycznie, utalentowanej, altruistycznie rezygnującej ze swojego powołania i poszukującej własnej tożsamości (zarówno kobiecej, jak i narodowej) poprzez pracę dla litewskiego chłopstwa.

      Typ kobiety wrażliwej na kulturę, świadomej swojego miejsca w rodzinie, choć, jak trafnie definiuje Vytautas Kavolis, „emocjonalnie uwięzionej w klatce ideologii”150, był kreacją kobiety wzorcowej, która miałaby znaleźć szczęście samorealizacji w służbie bliźnim. Przy okazji warto podkreślić, że bohaterki utworów Pečkauskaitė cechuje nader życzeniowe i idealistyczne podejście do zamążpójścia. Zarówno tytułowa bohaterka powieści Viktutė, jak i Mamatė z powieści Sename dvare – obie będące ziemiankami – uważały, że głównym czynnikiem łączącym dwoje młodych ludzi ma być miłość, wspólnota interesów i zbieżność poglądów. Pečkauskaitė stworzyła nader radykalny, podyktowany ideową atmosferą odrodzenia narodowego schemat postępowania kobiety, której miłość do mężczyzny jest wymagająca, która ceni wewnętrzne zalety partnera, każe mu zaakceptować jej idee i wspólnie je realizować: „Nie wyobrażam sobie męża, który by ze mną wspólnie się nie modlił, nie czuł podobnie, wspólnie nie pracował; będąc Litwinką, nigdy nie pokochałabym jakiegoś «polonofila»”151. W rzeczywistości wydaje się jednak, że taka postawa była dość trudna do zaakceptowania w świecie, gdzie zasadniczą rolę w wyborze życiowego partnera odgrywały raczej materialne względy i wielkość posagu panny, a ideę małżeństwa z miłości najczęściej lansowała inteligencja152.

      Przestrzenie wolności

      Warto podkreślić, że obok małżeństwa Pečkauskaitė widziała dla kobiety również inne, nie mniej pożyteczne dla społeczeństwa role – we wczesnej powieści Viktutė pisarka opowiadała się za możliwością wolnego wyboru pozostania panną, co wiązała z poczuciem wolności jednostki:

      Brzydzę się tym swataniem i „partiami”. Każda panna obowiązkowo powinna wyjść za mąż, o tym od małego ją przekonują otaczający, później również ona. Jakby pozostając niezamężną, nie była człowiekiem. Przecież zostając starą panną, również może być pożyteczna dla ludzkości, być aktywną i pozostawać człowiekiem – nie ma w tym żadnego nieszczęścia153.

      Pozytywne bohaterki prozy Šatrijos Ragany, wrażliwe, inteligentne i twórcze, dążyły do takiej swobody – uwolnienia się od dominacji mężczyzny, od przyjęcia na siebie dodatkowych obowiązków, nie zawsze zgodnych z ich zdolnościami i światopoglądem. Alternatywę dla kobiet niemogących zrealizować się w związku małżeńskim i miejsce spełnienia swojego powołania wobec bliźnich pisarka widziała w wyborze zawodu tak zwanej siostry miłosierdzia (a wręcz bycia zakonnicą, jak Wiktusia w Nocy Świętojańskiej) czy w zostaniu dewotką nauczającą dzieci (Roželė z noweli Anuomet). Zdaniem socjologa Vytautasa Kavolisa dewotki na wsi litewskiej stanowiły jeden z nielicznych przykładów aktywnej, społecznie niezależnej kobiety, gdyż nie miały ani męża, ani gospodarza. W ówczesnym doświadczeniu kulturowym Litwinów był to drugi po czarownicy (znachorce) typ niezależnej kobiety154. Tym samym młoda dziewczyna zawsze miała możliwość zrealizowania swojego najważniejszego, zdaniem Pečkauskaitė, powołania – służenia pomocą innym, bycia ostoją duchowości155.

      Niezależnie jednak od pozycji społecznych i ról, jakie wybierały kobiety (lub jakie przypadły im w udziale), Šatrijos Ragana stawiała im wysokie wymagania natury społeczno-obyczajowej, wszak w jej mniemaniu kobiety nie tylko zachowywały ciągłość życia i stabilność instytucji rodziny, ale od nich zależało też kultywowanie tradycji i kultury narodowej, jakże istotnych w dobie rozbiorów i krystalizacji rdzennie litewskiej tożsamości.

      W definicji ideału kobiecości wykreowanego na kartach prozy Pečkauskaitė znajdujemy syntezę pierwiastków pozytywistycznego i chrześcijańskiego

---

Скачать книгу