Kobiety w Europie Środkowo-Wschodniej w perspektywie interdyscyplinarnej. Группа авторов
„niewiasta w leciech”. To model, wzór, prototyp powstały niejako na opak, to jest przez odwrócenie utrwalonego w ówczesnej literaturze obrazu, na który składały się prawie wyłącznie złe cechy, przywary i wady. Mamy tu do czynienia z theatrum pictorium, to jest rzeczywistością obrazu przez swoją materialność uzurpującą sobie prawo istnienia. Należy podkreślić, że fabularyzacja jest elementem uniwersalnego mechanizmu obrazowania, którego sposób funkcjonowania w kulturze europejskiej opiera się na nieistnieniu fotograficznej oczywistości. Uwaga ta w równym stopniu dotyczy późniejszej sztuki i literatury europejskiej. Tu również ukazywane są przede wszystkim pewne uniwersalne typy i kategorie: starucha, błazen, muzyk, lekarz itd., gdyż rzeczywistości nie dokumentuje się obrazami/sztuką. Nie można postawić tu znaku równości. O rzeczywistości można natomiast „opowiadać” obrazami – w miejsce rzeczywistości stwarzać fabułę. Opowieść taka ma już swoją własną „treść”, kreuje swój własny quasi-świat, własnych bohaterów pasujących do jej wewnętrznej struktury. Jej częścią jest właśnie figura starej pijaczki i wariatki. Negatywne wyobrażenia staruch pozbawione są więc dowolności – od początku są to obrazy w pewien określony sposób sprofilowane, to jest pozostające elementem ściśle kontrolowanego, wykreowanego, sfabularyzowanego świata. W epoce Odrodzenia jest to świat na opak: Narragonia, Moronia, Szlarafia, Kukania, kraina Latarników. Jego mechanika opiera się na grotesce i hiperbolizacji. Powstaje swoisty obrazowy świat wykrzywionych kulturowych odwzorowań zamieszkiwany przez dziwne maski czy typy społeczne: żebraka, chłopa pijaka, roztańczoną chłopkę, womitującego chłopa, wypróżniającego się chłopa, starą rajfurkę, dziewkę łaziebną, młodą kurtyzanę, młodzieńca korzystającego z jej usług, muzyka grającego na dudach lub miechu, staruchy z kądzielą, błazna itd. Wszystkie te sfabularyzowane figury noszą w sobie piętno grzeszności, zachowań amoralnych, występnych. Razem tworzą świat wyobrażony, który jest parodią pożądanego lub niechcianego stanu bycia. To świat kulturowej fabuły, nierzeczywisty, który jednocześnie śmieszy i jest ostrzeżeniem. Nawet jeśli więc rzeczywistość obrazu, zwodząc, sprawia pozory realizmu, to właśnie postać rozwiązłej staruchy, kuplerki i pijaczki, starej błaźnicy staje się elementem poświadczającym, że to, co widzimy, nie do końca jest prawdą, że to świat fantasmagorii.
Sztuka baroku, ukazująca nader chętnie starców, zwykle postacie z nizin społecznych, przynosi ze sobą istotną rewolucję – popularyzację malarstwa rodzajowego i „tematów niskich”, jak bójka, karczma, wiejska zagroda, które w naturalny sposób są siedliskiem starych karczmarek, rajfur, znachorek czy pijaczek, rozmaitych postaci z marginesu. Na ten fenomen nakłada się dążenie do urealnienia wizerunków, nadania im możliwie naturalnego wyglądu przy jednocześnie wysokim stopniu skonwencjonalizowania (niezliczone schematyczne przedstawienia szynków, domów publicznych, świąt, bójek, lekarskich wizyt itp.). Owa realność jest więc iluzoryczna. Co więcej, w ogromnej większości przypadków powtarzające się typy postaci tworzą ograniczony repertuar teatralnych masek wyjętych wprost z teatru ludowego. Oto w obrazach urealniono świat farsowy, urzeczywistniono patronującą mu parę tricksterów: błazna-głupca oraz starą, lubieżną błaźnicę nadużywającą wina i tytoniu. To urealnienie ma jednak też swój drugi, bardziej społeczny wymiar. To właśnie w wieku XVII omawiana klisza poddana została pierwszemu, na razie jeszcze dość subtelnemu, procesowi „naturalizacji”108. Z przestrzeni sztuki alegorycznej zaczęła stopniowo przechodzić do sztuki realistycznej. Jej starość przestaje być ponadczasowym znakiem; zyskuje z wolna wymiar społeczno-ekonomiczny, zostaje powiązana z niedostatkiem, biedą, niską pozycją społeczną. Starucha to coraz częściej bywalczyni podrzędnych szynków (a nawet wiejska żebraczka) niż znająca się na magicznych zaklęciach groźna vetula. O ile w epokach wcześniejszych figura ta stanowiła reifikację określonych wyobrażeń kulturowych, o tyle w wieku XVII zyskuje rysy realistycznie potraktowanej kobiety z marginesu – starej wariatki i pijaczki Barbary Claes z Haarlemu. Staje się bardziej postacią rzeczywistą niż wyobrażoną, bardziej cielesną niż zaprogramowanym argumentem retorycznym. To oczywiście proces dyskretny, który nie demitologizuje tej postaci nagle ani w całości, niemniej rozpoczyna się on właśnie w epoce baroku.
Bibliografia
Ackerman E.M., Das Schlaraffenland in German Literature and Folksong: Social Aspects of an Earthly Paradise, with an Inquiry into Its History in European Literature, Chicago 1944.
Agrimi J., Crisciani Ch., Savoir médical et anthropologie religieuse. Les représentations et les fonctions de la vetula (XIIIe–XVe siècle), „Annales. Économies, Sociétés, Civilisations” 1993, t. 48, nr 5, s. 1281–1308.
Bacon R., Secretum secretorum, cum glossis et notibus.
Betella P., The Ugly Woman: Transgressive Aesthetic Models in Italian Poetry from the Middle Ages to the Baroque, Toronto 2005.
Borowicz S., Obrazy, które trwają po drugiej stronie ognia [w:] S. Borowicz, J. Hobot-Marcinek, R. Przybylska, Anty-Beatrycze. Studia nad kulturową historią obrazu pijanej i szalonej staruchy, Kraków 2016, s. 15–38.
Borowicz S., W odwróconym świecie obrazu: wiek XVI (sztuki piękne) [w:] S. Borowicz, J. Hobot-Marcinek, R. Przybylska, Anty-Beatrycze. Studia nad kulturową historią obrazu pijanej i szalonej staruchy, Kraków 2016, s. 169–254.
Borowicz S., W stronę realizmu – wiek XVII (sztuki piękne) [w:] S. Borowicz, J. Hobot-Marcinek, R. Przybylska, Anty-Beatrycze. Studia nad kulturową historią obrazu pijanej i szalonej staruchy, Kraków 2016, s. 313–378.
Borowicz S., Znak zapomnianej eschatologii [w:] S. Borowicz, J. Hobot, R. Przybylska, Stara rebeliantka. Studia nad semantyką postaci, Kraków 2010, s. 93–230.
Cingoli G. da, Utrum species sensibilis vel inteligibilis habeat virtutem alterandi corpus ad caliditatem vel frigiditatem [w:] M. Grabmann, Gentile da Cingoli, ein italienischer Aristoteleserklärer aus der Zeit Dantes, München 1941, s. 68.
Colvin S., The Rhetorical Feminine: Gender and Orient on the German Stage, 1647–1742, Oxford 1999.
Cushman-Chamberlain I., The Devil’s Grandmother, „Journal of American Folklore” 1900, t. 13, nr 51, s. 278–280.
Gerson J., Contra superstitionem sculpturae leonis [w:] idem, Opera Omnia, t. 1, Anvers 1706, col. 203–206.
Goethe J.W., Faust, przeł. A. Pomorski, Warszawa 2006.
Guaineri A., Opus praeclarum ad praxim, Pavie 1518.
Hollstein’s German Engravings, Etchings and Woodcuts ca. 1400–1700. Erchard Schön, t. 47, red. U. Mieleke, R. Schoch, Rotterdam 2000.
Jacquart D., Thomasset C., Sexuality and Medicine in the Middle Ages, Oxford 1988.
Januszajtis A., K – jak król pieców, „Nasz Gdańsk” 2002, nr 11, s. 6–7.
Jongh E. de, Tot lering en vermaak. Betekenissen van Hollandse genrevoorstellingen uit de zeventiende eeuw, Amsterdam 2008.
Krüger S., Die Werke des Konrad von Megenberg: Ökonomik (Yconomica), Stuttgart 1973.
Langland W., Widzenie o Piotrze Oraczu, przeł. P. Mroczkowski, Kraków 1983.
Le Roux de Lincy A., Denis F., Le livre des proverbes français, t. 2, Paris 1842.
Martin A., Sources principales ou puisait l’art ecclesiastique du Moyen Âge, „Nouveaux Mélanges d’Archéologie, d’Histoire et de Littérature sur le Moyen Âge” 1874, nr 1, s. 265–308.
Nicole Oresme and the Medieval Geometry of Qualities and Motions: A Treatise on the Uniformity and Difformity of Intensities Known as Tractatus
Drugi etap tego procesu zachodzi w wieku XIX.