Kobiety w Europie Środkowo-Wschodniej w perspektywie interdyscyplinarnej. Группа авторов

---

Скачать книгу

---

kulturową historią obrazu pijanej i szalonej staruchy (współautorzy S. Borowicz i R. Przybylska). Prowadzi badania skupiające się wokół trzech zasadniczych tematów: PRL-owskiej cenzury i jej wpływu na kształt kultury drugiej połowy XX wieku; interdyscyplinarnego wymiaru edukacji polonistycznej oraz kulturowych, kobiecych i męskich modeli doświadczania sędziwego wieku.

      Inesa Szulska

      Uniwersytet Warszawski

      ORCID 0000-0002-3355-4419

      Refleksja o kobiecości w wybranych pracach pedagogicznych i utworach literackich Marii Pečkauskaitė

      Niniejszy artykuł stanowi syntetyczne omówienie różnych aspektów „bycia kobietą” i czynników decydujących o kształtowaniu się kobiecej tożsamości utrwalonych w wybranych pracach pedagogicznych i literackich Marii Pečkauskaitė, jednej z czołowych litewskich pisarek końca XIX i pierwszych dziesięcioleci wieku XX. Za materiał egzemplifikacyjny posłużą jej dzieła prozatorskie, prezentujące modelowe sylwetki nastolatek i panien z prowincjonalnych dworków: Viktutė [Wiktusia] (1903), Pertraukta idilija [Przerwana idylla] (1906), Moterų teisės [Prawa kobiet] (1924) i etiudy pedagogiczne Mergaitės kelias [Droga dziewczynki] (1932), dedykowane dziewczynkom oraz ich wychowawcom. Wskazany krąg tekstów uważam za reprezentację poglądów tej literatki i propagatorki nowoczesnych zachodnioeuropejskich metod pedagogicznych na Litwie, pozwalającą prześledzić idealistyczno-postulatywny wydźwięk pisarstwa Šatrijos Ragany (tak bowiem podpisywała swoje utwory Pečkauskaitė) w kontekście przemian polityczno-społecznych i obyczajowych, które miały wpływ na pozycję Litwinek w lokalnym społeczeństwie przełomu XIX i XX wieku. W odtworzeniu głównych wątków refleksji o istocie kobiecości w dorobku Pečkauskaitė wykorzystane zostało hermeneutyczno-interpretacyjne podejście do poszczególnych tekstów z uwzględnieniem odczytań współczesnych litewskich badaczek feminizmu, koncentrujących się wokół kierunkowego (kobiecego) odczytania dorobku pisarek znad Niemna135.

      Biografia Marii Pečkauskaitė (1877–1930), pochodzącej ze średniozamożnej szlachty o polskich korzeniach, ma znamiona reprezentatywnej biografii szerszego grona literatek, wspierających piórem ruch litewskiego odrodzenia narodowego. Zgodnie z duchem epoki Pečkauskaitė odebrała edukację domową, niespełna półtora roku uczyła się w gimnazjum dla dziewcząt przy kościele św. Katarzyny w Petersburgu (1892), później przypadł jej w udziale los guwernantki w prowincjonalnych dworach i kobiety podejmującej pracę zawodową. W Warszawie ukończyła kursy pszczelarstwa, w Wilnie prowadziła księgarnię, współpracowała z prasą, zajmowała się działalnością społeczno-kulturalną i charytatywną, z czasem została dyrektorką progimnazjum dla dziewcząt w Mariampolu (1909–1915). Pamiętać należy, że z powodzeniem skorzystała ze zdobyczy ówczesnego ruchu emancypacji kobiet – jako wolna słuchaczka studiowała w Szwajcarii (w Zurychu i Fryburgu, w latach 1905–1907), była uczestniczką wykładów znanego niemieckiego pedagoga i twórcy filozofii wychowania Friedricha Wilhelma Foerstera136. Edukacja za granicą i wieloletnia praktyka nauczycielska przyczyniły się do skrystalizowania się estetycznych, etycznych i pedagogicznych poglądów Pečkauskaitė, twórczyni wysokoartystycznej litewskiej prozy realistyczno-psychologicznej z elementami modernizmu.

      Pisarka tworzyła w czasach ważnych przemian świadomościowych i politycznych, które miały wpływ na kształtowanie się ruchu odrodzenia narodowego i podwalin nowoczesnego litewskiego społeczeństwa, skutkujących odzyskaniem państwowości w 1918 roku. Elena Bukelienė, poszukując trafnej formuły definiującej pozycję kobiety w społeczeństwie na początku XX wieku, posłużyła się pojemnym i celnym skrótem: „maksimum obowiązków i minimum praw”137. Rzeczywiście, działalność społeczno-polityczna była wówczas wyłącznie męskim przywilejem, aktywność kobiety ograniczała się do tradycyjnych obszarów aktywności: głównie dobroczynności, działalności na polu tajnej oświaty litewskiej i sfery kultury. Niemniej to właśnie przełom XIX i XX wieku zaznaczył się w literaturze litewskiej wzmożoną działalnością grupy pisarek tworzących w różnych konwencjach – od realizmu po modernizm: Julii Beniuševičiūtė-Žymantienė, Gabrielė Petkevičaitė-Bitė, Sofii Kymantaitė-Čiurlionienė, sióstr Sofii Pšibiliauskienė i Marii Lastauskienė. Twórczość każdej z nich inspirowana była zarówno ideami litewskiego ruchu odrodzenia narodowego, jak też zmianami społecznego myślenia o kobiecie-twórczyni, odważnie wkraczającej na pole dotąd zarezerwowane dla pisarzy. Jak zaznacza Violeta Kelertienė, decydował o tym także inny niż w krajach Europy Zachodniej stosunek do kobiet – patrzono na nie jako na uprzywilejowaną, słabą płeć, stąd brał się brak dyskryminacji płciowej, a także swoista odrębność, niedostosowanie do sztywnych, patriarchalnych norm egzystencji138. Co więcej, literatki, zamiast ukrywać się pod pseudonimami, eksponowały swoją płeć – nie inaczej było w przypadku Šatrijos Ragany – Czarownicy z Szatrii. W dziejach literatury litewskiej uchodzi ona za pisarkę o konsekwentnie chrześcijańskim światopoglądzie, orędowniczkę odrodzenia narodowego (niezrozumianą przez swoje najbliższe szlacheckie otoczenie), której wyraźnie autobiograficzna twórczość miała zachęcać do wcielania w życie pozytywistycznych postulatów pracy u podstaw (znanej jej także w wydaniu polskim, między innymi za sprawą Elizy Orzeszkowej)139.

      Ku wiecznej kobiecości

      Konceptualizacja formowania się kobiecej tożsamości w pismach pedagogicznych Pečkauskaitė przebiega na kilku poziomach: refleksji pedagogicznej, społecznej, psychologicznej i etycznej o wydźwięku katolickim. Kobiecą cielesność i duchowość pisarka postrzegała jako integralną całość, którą należy kształtować od najmłodszych lat dziecka – dorastanie dziewczynki jest procesem wieloszczeblowym, drogą świadomego rozwoju i wysiłku zarówno jej samej, jak i otoczenia: „Niczym artysta tworzący rzeźbę, tak człowiek powinien nieustannie kształtować swój charakter. Po przyjściu na świat nie jest skończoną całością, tylko zalążkiem wszelkich możliwości. W nim tkwi potencjał, materiał, z którym może uczynić wszystko, co zechce. Pracując bez wytchnienia, tworzy siebie”140.

      Warto podkreślić, że jako jedna z prekursorek wprowadzania metod nowoczesnej pedagogiki na Litwie początku XX wieku zainteresowała się kwestiami dojrzewania i seksualną edukacją dzieci, brała też udział w publicznej dyskusji o walce z pornografią kobiet141. W przekonaniu literatki seksualność kobiety wymagała rygoru umysłu i podporządkowania się wymogom katolickiej etyki142. Najwięcej uwagi poświęciła jednak kwestiom kształtowania postawy, tożsamości dziewczynki, rozwoju duchowego i umysłowego oraz przyswojenia właściwego zasobu wartości. W świetle myśli pedagogicznej Pečkauskaitė kształtowanie się osobowości dziewczynki ma być świadomym i przemyślanym działaniem otoczenia, w tym podążaniem drogą wyraźnie określonych autorytetów (w Mergaitės kelias znajdziemy liczne przykłady wzorcowych postaw z obszaru szeroko rozumianej kultury, między innymi Antygony Sofoklesa, Solveigi Henryka Ibsena, poglądów estetycznych Johna Ruskina). W definicji kobiecości, wyłaniającej się z kart etiud pedagogicznych Šatrijos Ragany, dominują takie cechy, jak szacunek, delikatność, porządek, miłość, poświęcenie, wyzbycie się egoizmu, bycie matką143. Ciekawe, że macierzyństwo literatka niekoniecznie łączyła z urodzeniem potomstwa, rozumiejąc je także jako postawę afirmatywną, opiekuńcze zachowanie i współczucie wobec słabszych: „Matką można być nie tylko dla własnych dzieci, ale też obcych, dla każdego człowieka, którego spotykamy w życiu”Скачать книгу