Kobiety w Europie Środkowo-Wschodniej w perspektywie interdyscyplinarnej. Группа авторов

      Sebastian Borowicz – doktor, archeolog klasyczny, kulturoznawca, koordynator dyscyplin NCN w dziale Nauk Humanistycznych, Społecznych i o Sztuce (2017). Obecnie pracuje na Wydziale Polonistyki UJ. Zajmuje się kulturą i sztuką grecką. Brał udział w badaniach archeologicznych na terenie Grecji oraz Cypru. Stypendysta m.in. Rządu Republiki Grecji, Fundacji Lanckorońskich oraz Leventis Foundation. Publikował w „Kontekstach”, „Tekstach Drugich”, „Przestrzeniach Teorii”, „Archeologii”, „Études et Travaux”. Jest autorem monografii Reliefy rozmazane. Rzeczy i obrazy w kulturze dawnej Grecji (seria „Figurae”, Kraków 2020) oraz współautorem książek Stara rebeliantka. Studia nad semantyką obrazu (Kraków 2010) oraz Anty-Beatrycze. Studia nad kulturową historią obrazu pijanej i szalonej staruchy (seria „Figurae”, Kraków 2016).

      Joanna Hobot-Marcinek

      Uniwersytet Jagielloński w Krakowie

      ORCID 0000-0002-4057-0070

      Anty-Beatrycze – błazen epoki industrialnej

      Odmieńcy doby industrializacji

      „Leciwe staruszki stanowią najniższą warstwę społeczną”109 – ta XX-wieczna konstatacja Simone de Beauvoir znalazła swoją antycypację i realistyczno-naturalistyczną ilustrację w literaturze drugiej połowy XIX stulecia. W wieku nauki i pieniądza, przemiany tradycyjnych modeli życia rodzinnego, zwiększonej ludzkiej mobilności oraz dyktatu wymogów rynku pracy relacje obrazu „starej pijanej kobiety” ze sferą sacrum uległy całkowitemu zatarciu, a sama kulturowa postać anus ebria stała się jednym z zepchniętych przez biedę na społeczny margines „odmieńców” doby urbanizacji i industrializacji.

      Do tego grona wykluczonych ze społeczeństwa mieszczańskiego przynależą liczne stare bohaterki nowel Marii Konopnickiej, w tym Urbanowa – „sześć razy na tydzień pijana kucharka”110, która o nędzy swojej i swojego syna Jaśka usiłuje zapomnieć, sięgając po alkohol i uciekając w świat marzeń o lepszej przyszłości dla dziecka. Stara pijaczka Urbanowa umierająca z wyrazem zachwytu na twarzy na widok specjalnie na tę okazję odzianego w koronę i purpurę Jaśka to anus ebria budząca współczucie XIX-wiecznego społeczeństwa mieszczańskiego, będąca ofiarą biedy i społecznej marginalizacji, „galerniczka wrażliwości”111, która – w pisarstwie Konopnickiej – wraz ze zreinterpretowanym „głupim” ludowej proweniencji staje się symboliczną figurą Innego112.

      Wiek pary i rewolucji przemysłowej ostatecznie zatarł w świadomości kulturowej palimpsestową konstrukcję kliszy starej, szalonej pijaczki. Dla XIX-wiecznego społeczeństwa anus ebria et delirans nie była już ani antyczną bachantką kroczącą w rozweselonym komosie z pijanym Sylenem z obrazów Antoona van Dycka i Petera Paula Rubensa, ani upojoną uczestniczką karnawałowej uczty fasolowego króla z obrazów Jacoba Jordaensa113. Anty-Beatrycze – pijana i szalona starucha będąca antytezą piękna oraz wszystkiego, co pożądane w wieku XIX, stała się przede wszystkim ofiarą i „produktem” doby industrializacji i urbanizacji, zniszczoną przez czas i używki staruchą, która na rysunku Thomasa Rowlandsona z 1810 roku zaznajamia młodą kobietę z przyjemnościami picia dżinu114. Scena ta rozgrywa się w londyńskiej spelunce, w której tłusty i czerwony na twarzy barman nalewa alkohol młodej, przesadnie strojnej i umalowanej kobiecie. Naprzeciw niej stoi wyniszczona, chuda starucha, będąca nie tylko przewodniczką młodej adeptki, ale i zapowiedzią tego, co czeka ową kobietę w przyszłości.

      Flâneur

      Stara pijana wariatka błądząca ulicami europejskich metropolii przypomina XIX-wiecznego flâneura tak w pierwotnym – pejoratywnym, jak w późniejszym – nobilitującym znaczeniu tego pojęcia. Społecznej nobilitacji „odmieńcy z wyboru” dostąpili w drugiej połowie wieku między innymi dzięki twórczości Charles’a Baudelaire’a, a zwłaszcza za sprawą jego eseju Malarz nowoczesności. Dzięki Baudelaire’owi flâneur zyskał nowy status artysty-spacerowicza, wnikliwego obserwatora oraz krytyka hipokryzji społeczeństwa mieszczańskiego115. Na taką pełną nobilitację nie mogła liczyć stara pijana wariatka-kloszardka. Jednak i ona, dzięki swemu skrajnemu indywidualizmowi i wyobcowaniu w miejskim tłumie, zaczęła budzić zainteresowanie