‘n Enkele verhaal. Deon Wiggett
’n onelegante geproes. Dit is my vriendin Nella, wat ’n refleksreaksie op die absurde het. Dadda was ook so. Groot en gaaf en jolig, met die aandrang om ’n grappie te maak wanneer dinge te ernstig raak.
En dus dring ek aan op grappies vir sy begrafnis, want hy het my geleer dit help as ’n mens lag, en dit help die mense om jou ook.
Die res van die diens onthou ek skaars. Ek neem aan my tant Esmé het saam met ons heel voor gesit. Ons het sekerlik gebid en gestaan en gesit, maar ek kan nie mooi onthou nie en het vrede daarmee, hoewel ek hoop die ander grappies het geen posduiwe bevat nie. Ek was gebroke en ontredderd in omstandighede waarvoor niks in die lewe my voorberei het nie. Dit was te veel vir my brein om te absorbeer, so dit laat my liggaam toe agter, alleen in die Moederkerk, om alles net afgehandel te kry.
Ek onthou wel goed die Beethoven aan die einde. My pa het self op “Praat ek mense-, en’gletale” aangedring, en ek besef hy het ’n sekulêre lied gekies om sy ateïstiese seun in te sluit. My ouers het, heel verstandig, ’n paar jaar vantevore hul begrafnisse bespreek; my pa het dié lied voorgeskryf en ’n ongewone eis bygevoeg. Almal moet met die derde versie begin, en dan al drie versies van vooraf. Aan die begin en aan die einde huil ek te veel om te kan sing:
Al die tale, profesieë, met die tyd gaan dit verby.
Net die liefde, die volmaakte, kom en sal vir altyd bly.
Want geloof gee troos en rigting; na die toekoms reik die hoop.
Liefde is en bly die grootste. Liefde sluit die lewe oop.
Maar selfs al hou my brein my op ’n veilige afstand, het die skok van my pa se dood herinneringe begin losskeur; asof ’n aardbewing ’n kis gelig het uit die kelders van die see. Aanstons dryf die inhoud boontoe as wrakhout en uitskot.
Ek sien nou al amper wat ek lank terug begrawe het; onthou amper helder wat so lank vergete geag is.
Sigmund Freud sê die brein is ’n ysberg: die deel wat bo die water uitsteek – die enigste deel wat sigbaar is – is ons aandagtige bewussyn. Al is Freud se beeldspraak teenstrydig met my oseaniese kis, gun ek hom sy nuttige metafoor; hy stem buitendien saam dat iets verborge na die oppervlak kan styg.
Op die seebodem skreef die deksel oop en gedagtes skiet uit en op. My brein bring eers elke enkele herinnering wat ek van my pa het sodat ek sy status na “dood” kan opdateer.
Soos: Dit is 1984. Ek is vier. Dadda roep my na die tuin toe. Hy laat my op ’n klip staan, sak neer op sy hurke en sê: “Jy’s nou vier, jy’s ’n groot seun, dis tyd om te leer fluit.”
Ek probeer sy les inneem. Trek jou lippe mooi reg; druk jou tong net mooi vas; asem vasberade uit, of iets. Ek probeer, en probeer dan harder, maar geen klank kom uit nie. Ek is verleë, want ek is besig om Dadda teleur te stel, maar ná ’n rukkie hou hy my vas en sê: “Niks verkeerd daarmee nie, ons kan weer ’n ander dag probeer.” En dan stel hy dit nooit weer voor nie; nou besef ek dit was omdat hy kon sien ek was verleë.
Dit is nou dekades later, en nog steeds kan ek nie fluit nie. Ook, die man wat my probeer leer het, is dood, en die herinnering geliasseer onder Goed wat ek saam met dooie mense gedoen het.
Maar gedagtes is kettingreaksies; een ding laat jou ’n volgende onthou. Soos: Nóú dink ek aan ’n gesinsvakansie in my matriekjaar. Ons is in die Krugerwildtuin. Dit is 1997 in die piepklein Punda Maria-kamp, daar ver in die noorde waar die kremetarte is. Op die middag wat in my kop vassit, is dit bloedig warm, soos dit daar rond maar is. Daar is dalk twintig mense in die kampie en, soos my ouers, blyk almal anders ’n middagslapie in te pas.
Nie ek nie. Ek is op die foon. Dit is nie my foon nie, maar ’n Telkom-foon in die styl van daardie jare. Anderkant die heining slaap leeus en luiperds en luislange, en hierdie binne die kamp is die foonhokkie die enigste manier om met die buitewêreld te kommunikeer.
Ek praat met iemand vir baie, baie lank.
Dadda is wakker wanneer ek terugkom by ons eenheid.
“Waar wás jy?” vra hy, en hy lyk geïrriteerd – wel, dit is wat ek tóé gedink het; nou dink ek hy was bekommerd.
Ek kan nie onthou wat ek vir Dadda geantwoord het nie – presies met wié ek op die foon gepraat het nie – maar dit was ’n leuen en hy kon so agterkom. Hy was ontsteld en ek was ’n dikbektiener en dit alles loop toe uit op ’n massiewe argument.
Waarom dwing my brein dié herinnering op my af? En met wie wás ek buitendien op die foon?
Natuurlik, noudat ek so daaraan dink, weet ek presies met wie ek gepraat het. Ek het nog altyd geweet.
3
Ek het in twee dekades nooit aan Willem gedink nie, maar nou pyl die gedagtes van die seebodem boontoe. ’n Paar weke na Dadda se dood – die wyle, onsterflike Mannie Wiggett – word ek skielik gedwing om te dink aan ’n man wat op géén manier met hom vergelyk kan word nie.
Dit is dus tyd dat ek u voorstel aan Willem Breytenbach, wat een van die mans is oor wie dié verhaal gaan. Hy was ’n onderwyser. ’n Knap onderwyser, soos baie leerlinge jou sal vertel.
“As niks hiervan gebeur het nie, en hierdie was ’n onderhoud oor my skooldae, sou hy een van die onderwysers wees wat regtig uitgestaan het,” sê Anton Visser. Ons sit in ’n winderige en lawaaierige parkie aan die agterkant van Tafelberg. Anton is Engels, maar tweetalig soos dit ’n Grey-boy betaam, so ek vertaal ons gesprek hier.
Willem was Anton se debatsonderwyser by die beroemde Grey Kollege in Bloemfontein – en was ’n onderwyser soos niemand by Grey al beleef het nie.
Anton, wat nou ’n regisseur is, vertel my van een middag in 1990 toe mnr. Breytenbach die skool se debatsvereniging laat bloei het. Buite is dit vroegherfs in die konserwatiewe Rosestad in apartheid-Suid-Afrika. ’n Paar weke vantevore in die Parlement het FW de Klerk die ANC ontban, en oral is Afrikaner-verset in die lug.
In Bloemfontein sit die debatsvereniging se slegs-blanke seuns in mnr. Breytenbach se klaskamer. Hy is so ’n kreatiewe, onkonvensionele onderwyser dat ’n mens nooit weet wat om volgende te verwag nie.
Vir debat het mnr. Breytenbach iets gebring wat die seuns nooit veronderstel was om te lees nie: die Freedom Charter, waarvolgens Suid-Afrika behoort aan almal wat daarin leef, en nie net aan ons nie. (Oeps.) Dis mos vir jou ’n vieslike ding om te sê, en tot onlangs nog hoogverraad.
Maar mnr. Breytenbach is nie klaar nie. Hy het die lirieke vir “Nkosi Sikelel’ iAfrika” ook hier.
“In daai tyd, as ’n wit kind, is jy afgesonder van dié soort ding, so ons het geweet dis nogal braaf [van hom],” vertel Anton. “In ’n skool waar die meeste onderwysers uit dieselfde patroon geknip is, het hy ’n heeltemal ander energie gebring. Hy was ’n groot invloed op ’n klomp mense.”
Nog ’n oudleerling, Victor Yazbek, vertel van gelukkige middae van bladuitleg saam met mnr. Breytenbach, wat ook die skoolkoerant behartig het. Rekenaars was nog ’n nuwe ding en die meneer het toe reeds begin om tegnologie te besing.
Dan vertel Victor, wat ’n bietjie preuts klink, ’n snaakse storie van tienerhormone. In sy jaar is die Afrikaans-klasse opgedeel tussen mnr. Breytenbach en ene juffrou Hattingh. “Baie ouens wou in mevrou Hattingh se klas wees, want …” sê hy en probeer ongemaklik haar buustelike manjifiekheid oor die foon uitdruk.
“So, die ouens [in my klas] was jammer toe ons hom gekry het. Maar ek het van hom gehou. Ek was ’n redelik akademiese student en het die uitdaging geniet van ’n werklik goeie onderwyser. Hy was snaaks, gaaf en hartlik. Altyd gelukkig; altyd met ’n glimlag.”
Maar vir al sy persoonlike betowering, is daar iets wat Willem nog nooit kon ontglip nie: sy asembenemende onaantreklikheid. Self dink ek nog altyd hy lyk soos brulpadda se kind. Hy is ’n groot, rollerige man; hy sweet by die emmers vol; en wanneer hy moet sit, plof hy terneer.
En dan is daar die lastigheid met die spoeg. Dalk is dit weens ’n ooraktiewe klier dat Willem meer spoeg vervaardig as wat