Rykie: 'n lewe met woorde. Lizette Rabe
Lily Barlow, vrou van die Express redakteur Arthur G. Barlow, op soortgelyke wyse ’n besondere dog kameerol in die Suid-Afrikaanse joernalistiekgeskiedenis vertolk.54
In Behind the Press in South Africa (1947) verskyn onder die hoofstuktitel “The Pressmen”55 geen enkele vroulike joernalis nie – waarskynlik te verwagte gegewe die titel van die hoofstuk. ’n Verdere hoofstuk oor die Afrikaanse pers verwys slegs na een vrou, nie as joernalis nie, maar as befondser van publikasies, en ook eers ná haar afsterwe. Haar naam kom twee keer voor, weliswaar as “Mrs Jannie Marais”.56
Ten spyte van ’n aansienlike persentasie vroulike joernaliste in Suid-Afrikaanse nuuskantore teen die 1980’s,57 fokus twee boeke uit dié tydperk steeds op mans se bydrae tot en rol in die pers. In Joernalistiek vandag (1982) word na joernaliste slegs vanuit die manlike perspektief verwys, met die manlike persoonlike voornaamwoord en die wêreld van die “koerantman” wat dwarsdeur die boek geadem word.58 ’n Mens moet die publikasie dit nagee dat twee van die 22 bydraers darem vroue was. Met ’n Wyse van spreke: Die ontstaan van die pers in Suid-Afrika (1983) se bydrae tot ’n “begrip van die manne en die motiewe” wat ’n vrye pers vir Suid-Afrika probeer bewerkstellig het,59 word die manlike hegemoniese kyk na die joernalistiek bevestig.
Ook in Joel Mervis se monumentale The Fourth Estate (1989) is die vroue wat ’n rol gespeel het in die Suid-Afrikaanse mediageskiedenis maar karig – en dié wat wel genoem word figureer nie eens altyd as joernaliste nie. So byvoorbeeld het die mediadekking van die hofsaak van die berugte moordenaar Daisy de Melcker gesorg dat haar naam in die annale van die Suid-Afrikaanse mediageskiedenis verewig is.60
Die eerste “amptelike” vroulike joernalis in die Suid-Afrikaanse media, omdat sy blykbaar ’n vaste aanstelling as redaksielid gehad het, was ’n edelvrou. Sy was Anna, gravin van Bremont, wat in 1889 vir die vroueblad van The Star verantwoordelik was.61 Dit was waarskynlik nie toeval dat ’n edelvrou die pos by ’n Suid-Afrikaanse dagblad vervul het nie, want hulle het danksy hul stand toegang tot opvoeding gehad.
Vergelykenderwys was die ontwikkeling van vroue in die Suid-Afrikaanse joernalistiek ver agter dié van hul susters in Amerika. Terwyl die gravin Johannesburgers se “betowerende hoede” en “bekoorlike rokke”62 beskryf het, het Elizabeth Cochrane onder die skrywersnaam Nellie Bly byvoorbeeld reeds ses maande in Mexiko deurgebring om korrupsie in die regering en toestande in die tronke vir haar koerant te ondersoek.63
Die evolusie – of dalk eerder eva-lusie64 – van die vrou in die Suid-Afrikaanse joernalistiek was om verskeie redes veel stadiger as in Engeland en Amerika. Teen die einde van die negentiende eeu, toe Amerikaanse vroulike joernaliste hulle binne-in die koerantkantoor bevind het en van skuilname vergeet het, het vroue in die Suid-Afrikaanse media nog talle vooroordele beleef. Van der Vyver haal Olive Schreiner aan: “Throw the puppy into the water: if it swims, well; if it sinks, well; but do not tie a rope round its throat and weight it with a brick, and then assert its incapacity to keep afloat.”65
Wat was die situasie rakend spesifiek die Afrikaanse joernalistiek? In die laaste kwart van die negentiende eeu het die Eerste Afrikaanse Taalbeweging en die Genootskap van Regte Afrikaners (GRA) ’n blatante anti-vrou beleid gehad. Hulle is nie toegelaat as “vriendinne” van die Genootskap nie, en kon boonop ook nie aanvanklik in Die Afrikaanse Patriot publiseer nie.66 Volgens een bron was hul beleid daarop gebaseer dat die “skrywersrol sou bots met die moedersrol”.67
In ’n boek oor die ontstaan van Afrikaans word só na dié diskriminasie verwys: “Die GRA het besluit ‘vrouws’ mag nie ‘vriendinne’ van die GRA wees nie en Oom Lokomotief68 het gepleit teen dié besluit. Toe het hy weer voorgestel dat vroue in Die Afrikaanse Patriot mag skrywe, maar sy medebroers wou nie juis daarvan weet nie! Af en toe het daar tog ’n brief van ’n ‘niggie’ ingeglip.”69
Dié eerste Afrikaanse koerant, gestig in 1876, en ook Ons Klyntji (1896), eerste Afrikaanse tydskrif, het ’n aktiewe beleid van diskriminasie teen vroue gevolg. Die redakteur van laasgenoemde sou eers ná ’n jaar vir die eerste keer na vroue as lesers verwys. Dit het ook daarby aangesluit dat die Gedenkskool in Daljosafat bedoel was vir seuns – meisies is toegelaat indien daar nie genoeg seuns was nie.70
Die Burger, as oudste koerant van Naspers, is byna die perfekte gevallestudie vir die ontwikkeling van die Afrikaanse vroulike joernalis. By sy stigting in 1915 het vroue ’n kosmetiese rol gespeel: Mev. Christiaan Marais – onder haar man se naam – het die rolpers formeel aangeskakel om die eerste proefeksemplaar te druk.71 Tog het vroue van vroeg reeds erkenning van hul kommersiële waarde gekry. Op die heel eerste vroueblad van dié koerant word die “leseresse” meegedeel watter groot waarde hul koopkrag het. Tog is min aan redaksionele kant gedoen om vrouekrag ook daar te gebruik.
Die eerste stuk deur ’n vrou, die rubriek “Muzikale kroniek”,72 het drie dae ná die eerste koerant verskyn. ’n Mens sou egter nie weet dat dit uit die pen van Johanna Luyt was nie, want dit is onder die geslaglose “Toonkunst” geskryf. Die Hollandse Luyt het eers ná haar huwelik aan die begin van die twintigste eeu na die Kaap gekom. As musiekonderwyseres het sy haar onderrig- en skryfberoep tot ’n paar jaar voor haar dood behartig, drie kinders grootgemaak, ’n musiekhandleiding geskryf, verskeie kore afgerig en ’n steunpilaar van die Afrikaanse Eisteddfod geword73 – ’n fenomenale vrou wat ’n pioniersrol gespeel het in meer opsigte as net die Afrikaanse kunsjoernalistiek. Luyt was nooit ’n vaste redaksielid nie, maar was vir die eerste vyftien jaar van Die Burger se bestaan die enigste vrou wat ’n “deurlopende gereelde joernalistieke bydrae gelewer het”.74
Die ander vrou in die eerste paar jaar van Die Burger was Maria Cillié, of “mev. dr. G.G. Cillié” volgens haar naamlyn by haar rubriek, en die moeder van Van Reenen se latere kollega Piet. In die eerste “Het huis en het huisgezin” skryf Cillié die advertensiemark sou aan vroue net so veel mag bied soos aan mans om van De Burger ’n finansiële sukses te maak. “Laat iedere vrouw die bezigheden hartelik steunen, die in De Burger adverteren, en als zij dan in zo een winkel komen of hun bestelbriefjes schrijven, net zeggen of schrijven: ‘Ik heb u advertensie in De Burger gezien.’”75
Afgesien van Die Burger het die ontstaan van Afrikaanse tydskrifte, en spesifiek vrouetydskrifte soos Die Boerevrou(w) en later die weeklikse Die Huisvrou, ook gehelp om die weg vir vrouejoernaliste te baan. “Tannie van die Brandwag”, mev. Hester van Heerden (1873-1947), se naam word vermeld as een van die eerste Afrikaanse vrouejoernaliste.76 Met die stigting van die tydskrif Die Brandwag in 1910 het “geen inheemse lektuur vir die Afrikaanse vrou en kind” bestaan nie. Van Heerden het die “getroue en geliefde vriendin van duisende huisgesinne deur die lengte en breedte van die land” onder die skrywersnaam “Tannie” geword. Sy word ook beskryf as “die eerste skryfster van Afrikaanse kinderlektuur, en haar werk sal haar laat voortleef in die herinnering van ’n dankbare volk”.77
In haar rubrieke sou sy intellektuele voedsel verskaf, “want die Afrikaanse vrou loop gevaar om heeltemal agter te raak”.78 Daar sou ook iets ligters soos “resepte vir koek en konfyt en raad vir siektes” wees, en ook grappies “om die heer des huises op te beur as hy tuiskom”.
Een leser het gekla oor die “veilige” inhoud – resepte, “huisraatjies”, haarnaaldwerk en hekelpatrone – van “Tannie” se rubrieke. Die leser het geskryf dat die tydskrif “eeue agter raak” omdat dit nie stemreg vir vroue bepleit nie. Hierop het ’n “woedende brief uit die platteland” gevolg: “As julle met vrouestemreg begin, smyt ek die blad my huis uit.”
Toe Die Brandwag ná die Eerste Wêreldoorlog vou, het Van Heerden “nog jare lank, eers as lid van die redaksie en later as vaste medewerkster, vir Die Volkstem in Pretoria gewerk”.79 Die “toevallige” joernalis Lea Rompel-Koopman het ook gereeld vir dié blad geskryf voordat haar man na Die Burger is en waar M.E.R. later saam met hom sou werk.80
Die aanbreek van die Eerste Wêreldoorlog het ongekende geleenthede vir vroue gebied. Ook vir Suid-Afrikaanse vroue was dit die “eerste tree na ’n volgehoue loopbaan buite die huis”. En ook in die pers het “vrouename geleidelik minder skaars geword”.81 Verskeie vroue het in dié tydperk onder skuilname in Die Burger geskryf. Benamings in die gemoedelike Afrikanertrant van “niggie” en “tante” is gevolg: