Rykie: 'n lewe met woorde. Lizette Rabe
“Some common personality traits also stand out in many of these women. They were challenged instead of frightened or put off by obstacles. They were stubborn, persistent, and refused to take ‘no’ for an answer when they wanted something. They were unwilling to accept limits imposed on them by society or by other people.”
Diegene wat Rykie van Reenen geken het, sal waarskynlik baie van haar kenmerke in dié beskrywing herken, asook die eksterne faktore wat haar persoonlikheid gevorm het om die uiteindelike baanbrekersrol te kon vervul.
Tog staan vroulike joernaliste vandag verstom – indien nie uitgesproke postfeministies krities nie – dat hoegenaamd geskryf moet word oor hoe vroue hul toetrede tot die joernalistieke beroep gedoen het. Dis ou nuus, en eintlik irrelevant vir ’n geslag wat gewaande gelykheid as vanselfsprekend beskou. Maar gedenk hoe ver vroue gekom het.
Een van die vroulike protojoernaliste in die agttiende eeu, die Britse lady Mary Wortley Montagu (1689-1762), het haar geslag gewaarsku dat dit beter is om tog nie “te slim” te lyk nie. Sy het dié raad oor haar kleindogter se opvoeding aan haar dogter gegee: “The … caution to be given her (and which is most absolutely necessary) is to conceal whatever learning she attains with as much solicitude as which would hide crookedness or lameness. Learning in a woman is a deformity as far as men are concerned, and men make up the rules.”16
Teen die middel van die negentiende eeu het al hoe meer vroue ’n rol in die media gespeel. Soortgelyk aan M.E.R ’n eeu later aan die Kaap, was die Britse uitgewerpionier Anna Jameson (1794-1860) ’n mentor vir jonger vroue, en haar “adopted nieces” (ook bekend as die Langham Place Group)17 het vroeg reeds in hul boek Women and Work geagiteer vir betaalde werk vir vroue.18 Soos die meeste baanbrekers het hulle baie kritiek ontlok, veral vanuit manlike joernalistiekkringe: “. . . it would be an excellent thing if all single women would get married as fast as they can, and the rest hold their tongues in a dignified manner.”19 Gelukkig het hulle nie, en hul invloed het uitgekring. Vroulike joernaliste het byvoorbeeld hul “man” gestaan teen ’n Britse publikasie uit 1874 wat vroue as kopers en lesers as ’n redelike deel van die samelewing erken het, maar wat slegs “gentlemen and scholars” se werk gepubliseer het.20 Vroue is dus erken as kopers en lesers, maar nie as joernaliste en skrywers nie.21
Aan die ander kant van die Atlantiese Oseaan het ’n vrou reeds in 1842 as redakteur van ’n Amerikaanse dagblad gewerk. Hoewel sy die blad van haar broer geërf het, was sy gou uit eie reg bekend as die “brilliant lady editor”.22 Enkele jare later is ’n landwye debat uitgelok deur die redakteur van ’n vroueblad wat die langbroek as vrouedrag gedra en verdedig het.23 Vir Afrikaanse vroue is dié debat ’n eeu later in Sarie gevoer.24 Die eerste klub vir vroue in Amerika, die Sorosis, is in 1886 gestig nadat vroulike joernaliste verbied is om ’n dinee by te woon ter ere van die besoekende Charles Dickens.25
Hoewel eers sowat ’n eeu later as hul voorgangers in Brittanje en die VSA, het vroue in die Afrikaanse pers ook ’n leidende rol in vrouebemagtiging en aktivisme gespeel deur hul betrokkenheid by die Afrikaanse Christelike Vrouevereniging (ACVV). So byvoorbeeld was Maria Cillié,26 wat vir die eerste vyf jaar van Die Burger se bestaan ’n gereelde rubriek in die blad geskryf het, die tesourier van die vereniging.27 M.E.R. het in 1928 haar werk as eerste vaste vroulike joernalis by Die Burger bedank om organiseerder te wordM.E.R. 1972. My beskeie deel. Kaapstad: Tafelberg. p. 222.28 en Ida Theron, suster van die befaamde Erika, was ook ’n ACVV-organiseerder.29 Selfs Van Reenen, wat die vereniging eens as “die beste tradisie van ’n vrouevereniging wat letterlik die weg voorberei het vir welsynsdienste in Suid-Afrika”30 beskryf het, het in ’n stadium, onder invloed van die talle ACVV-vroue by Die Burger, byna die joernalistiek verlaat om haar by hulle aan te sluit.31
Saam met die toenemende aandrang op regte vir vroue, het al hoe meer vroue ook tot die joernalistiek toegetree. Vroulike joernaliste is beskryf as “bitter” en “aggressief”,32 maar ’n vroulike joernalis antwoord eenvoudig daarop: “I ask no favors for my sex. All I ask our brethren is, that they will take their feet from off our necks, and permit us to stand upright on that ground which God designed us to occupy.”33
Gevolglik het feministiese publikasies veld gewen en ’n “leemte gevul in beriggewing deur die oorwegend manlike pers wat dikwels onbegrypend, onsimpatiek of selfs verontwaardig oor vrouestemregkwessies was”.34 ’n Maatstaf vir die ontwikkeling van vroulike joernaliste is dat slegs een Amerikaaanse vroulike joernalis geakkrediteer was gedurende die Eerste Wêreldoorlog. Met die Tweede Wêreldoorlog was daar meer as twintig.35
Dié oorlog het vroue ook in die algemeen die kans gegee om te bewys dat hulle enige denkbare manspos kan vul. Belangriker: Dit het die openbare mening ten gunste van werkende vroue help swaai.36 Tot in die twintigste eeu het ’n stigma gekleef aan vroue wat buitenshuis werk. Die werkende getroude vrou, voorheen ’n sosiale minderwaardige, is met die Tweede Wêreldoorlog aanvaar as ’n eersteklasburger met ’n onmisbare bydrae. Sy sou nie ná die oorlog haar ekonomiese onafhanklikheid prysgee nie,37 hoewel die openbare ideaal ná die oorlog tog weer in die rigting van “kombuis, kerk en kinders” geneig het. Sedert die 1960’s kon vroue in liberale Westerse samelewings meer keuses maak. Meer het gegradueer, hulle het later getrou, en hulle het beheer oor swangerskap gehad danksy voorbehoedmiddels waarvoor hulle self verantwoordelikheid kon neem.38 Maar in retrospek het dié “Vrouebevryding” eintlik verdere vroueverknegting beteken, want ondanks vroue se rol in die openbare sfeer het hul werk en verpligtinge in die private sfeer dieselfde gebly – huis en huishouding was steeds die vrou se verantwoordelikheid. Omdat sogenaamde “nuwe gesinne” boonop behoefte aan twee inkomstes gehad het, het dit beteken vroue met ’n gesin het nie ophou werk nie, wat twee heeltydse werke beteken het.39
In die wêreld van die “koerantman” in die vroeë Hollands-Afrikaanse joernalistiek was vroue so skaars en onbelangrik dat die meeste geskiedskrywers hulle ignoreer. In twee omvattende artikels oor die geskiedenis van die Kaaps-Hollandse joernalistiek40 bevat een lewensketse van die belangrikste Hollands-Afrikaanse joernaliste, met geen verwysing na ’n vrou nie; die ander een het terloopse verwysings na twee vroue.41
Nederland en Brittanje, twee voorlopers in die uitgee van koerante, het hul kolonie die reg op ’n vrye pers ontneem.42 Weens die feit dat daar geen persvryheid aan die Kaap was nie, het die eerste publikasie, op ’n staatspers, eers in 1800 verskyn. Die eerste onafhanklike koerant is in 1824 gepubliseer – en kort daarna verbied.43 Dit was die lot van vele daarna. Die pers het gevolglik stadig ontwikkel, waarskynlik ook met die gevolg dat die Suid-Afrikaanse vrou eers ná die tweede helfte van die negentiende eeu ’n rol begin speel het.
In die eerste opgetekende verslae van ons mediageskiedenis soek ’n mens dus byna vergeefs na vrouename, of selfs hul skuilname. Skuilname, veral ook manlikes,44 was veral in die agttiende en negentiende eeu gewild omdat dit as skandalig vir ’n vrou beskou is om te werk, wat nog skryf. Manlike skuilname is ook soms gebruik omdat vroue andersins nie ernstig opgeneem is nie.45 Die stigma van die werkende vrou is dus omseil deur tuis “agter geslote deure te skryf”.46
Vroue in die vroeë Suid-Afrikaanse mediageskiedenis was gewoonlik “belangstellende buitestanders eerder as betrokkenes”. Een van die eerste name47 is die weduwee van G.W. Silberbauer (onder haar man se voorletters, volgens die gebruik van die tyd) en mej. Ella Neethling. Soos in Amerika, was die teenwoordigheid van ’n manlike gesinslid dus ook ’n voorvereiste vir die eerste vroue in die Suid-Afrikaanse joernalistiek. Silberbauer het ná haar man se dood sy tweetalige The Cape of Good Hope and Port Natal Shipping and Mercantile Gazette uitgegee. Dit het van 1844 tot kort ná 1860 verskyn. “Mejuffrouw” Ella Neethling, dogter van die Stellenbosse predikant J.H. Neethling, het ná haar pa se dood De Wekker oorgeneem. Dit is in 1859 gestig en tot kort voor Neethling se dood in 1925 uitgegee. Rondom die eeuwending was daar ook mev. Maria Koopmans-De Wet, die stigter van De Goede Hoop.48
Verskeie studies waarin die Suid-Afrikaanse en spesifiek ook Afrikaanse persgeskiedenis bespreek word, meld slegs ’n handjievol vrouename en dan meestal in ondersteunende rolle eerder as dié van joernaliste. Onder hulle is “mev. Kénne Malherbe” (onder haar man se naam),49 wat in 1919 die maandblad Die Boerevrou(w)50 gestig het. Die tydskrif is in 1932 gestaak.51 Mabel Malherbe was egter allermins ’n vrou wat deur haar man se identiteit bepaal hoef te word. As die eerste vroulike burgemeester