Rykie: 'n lewe met woorde. Lizette Rabe
nie wou vat nie, sy, tot groot vermaak van die skoolkinders, op haar trekker by die skool opgedaag het.80 Op ’n ander dag weer het sy die leerlinge van die laaste klas op ’n Vrydag op die bakkie gelaai, met hulle ingejaag Kaap toe, “Tafelberg uitgeklim, afgeklim en teruggejaag Malmesbury toe, net betyds vir aandete”.81 Anneke van Niekerk som dié episodes op: “Dit was die soort mens wat Rykie van Reenen was: spontaan, ongewoon, onkonvensioneel, avontuurlik.”
Hierdie tydperk het ook ’n rykheid van korrespondensie tussen vriende en kollegas opgelewer.82 Haar heerlikste herinneringe het met haar werkers te doen. “Jy word intiem by hulle betrokke. Jy deel geboortes en siektes en wel en wee.”83 Boshoff onthou “die tyd toe sy in die Swartland probeer boer het, het baie van haar bure kopskuddend toegekyk hoe sy glad te veel met haar bakkie arbeiders rondry om teen die buurplase rugby te speel”.84
Hy haal ook aan uit ’n brief wat Van Reenen aan “Daantjie” van Niekerk geskryf het: “By my op die plaas. Nuwe divertissement is my manne se voetbalspelery. Ons het nou vir hulle regte rugbytruie gekry … Tot dusver is nog net een drie teen hulle aangeteken. Ek vertrou die vrede nie, maar hulle sweer hoog daar was geen kierang nie.”85
Boshoff skryf verder: “Haar Latyn-gee … het weer ten einde gekom toe sy en die matrieks deur die klaskamer se venster gespring het. Die ontnugterde skoolhoof het nou nie juis gedink dis ’n ‘klassieke’ optrede nie.” Hy onthou dat dit matriekmeisies was, en dat ná die nodige stappe “die skool toe weer sonder ’n skaarse Latyn-onderwyser” was – “en sy nogal met ’n MA”.86 In die tyd toe Van Reenen Afrikaans en Latyn aan die hoërskool gegee het, het “die kinders gesê hulle het nog nooit sulke opstelonderwerpe gekry soos toe nie”.87
Van Reenen was egter nie so vaardig op die landbou-akker as op die woordakker nie. Anneke van Niekerk beskryf dié fase in Van Reenen se lewe: “Ongelukkig vir die Suid-Afrikaanse landbou, dog gelukkig vir die joernalistiek, het Rykie nie goed gevaar as boer nie.”88
In Junie 1958, weer heeltyds terug by Die Burger maar steeds deeltyds boer, met waarskynlik die Swartland gróén van die vroegwinter se jong graan, skryf Van Reenen aan die Van Niekerks, toe in New York: “By my op die plaas gaan dit vreeslik groen en taamlik goed.”89 Die volgende paragraaf gaan egter voort met: “Finansieel gaan dit natuurlik nie so erg klopdisselboom nie. Eheu.”
In ’n brief twee maande later skryf sy: “Dis vreeslik mooi op die plaas nou + nieteenstaande al die droogtebedreigings lyk die gesaaides baie mooi. Ek het nou pas vanmiddag die hele spul deurgeloop. Wie weet, is ek a.s. jaar solvent + oor nog ’n jaar in New York. (Ek hoor jou, Van Reenen.) Die lupiene is tog ’n aanwins vir die land – afgesien van markwaarde, grondverbetering, wat ook al: nou een hele helfte plaas in blom soos ’n vér dam water van die bloulupiene. Ek het vanoggend die eerste kalkoentjie van die jaar ook gekry. ‘The spring is (amper al) sprung!’”90
Die verantwoordelikheid van die familieplaas, haar verskeurdheid tussen haar liefde vir die joernalistiek en die plaas, en komplekse persoonlike verhoudings het in dié tyd ook ’n geweldige tol geëis op haar gesondheid. Uit briefwisseling tussen byvoorbeeld M.E.R. en haar Kaapse kinders blyk onder meer kommer oor Van Reenen wat haar oorwerk en wat “haarself gaan uitbrand” te midde van die versorging van haar ma ná haar pa se dood, die plaas, haar werk en ander aansprake op haar tyd.
Sy was toe reeds ook bevriend met die befaamde dr. Petronella (ook Nell of Nan) van Heerden, eerste Suid-Afrikaanse vrou wat ’n mediese dokter geword het, en ook eerste Suid-Afrikaanse vrou wat as ginekoloog gespesialiseer het. Van Heerden is ’n pionier in vele opsigte en word beskryf as “a remarkable woman who forced her way through many gender barriers of her time. In different ways she paved the way for generations of women after her. Her accomplishments as a woman in the field of medicine and specifically gynaecology were way ahead of her time. She also made a valuable contribution to Afrikaans literature, especially in the field of autobiographical writing, shedding light on historical processes.”91
Van Heerden was ook die eerste Suid-Afrikaner wat haar proefskrif in Nederland in Afrikaans sou skryf. Sy was ook bekend daarvoor dat sy haar borste en haar baarmoeder verwyder het weens ’n familiegeskiedenis van kanker,92 en het manspakke gedra.
Só skryf Bouwer of “Bouwertjie”, soos Van Reenen in korrespondensie na dié vriendin verwys, aan M.E.R. op 21 Februarie 1959: “Sy lyk soveel beter en het onder Nell se deeglike ou hand nie alleen vetter geword nie, maar ook ’n paar dinge ingesien. Ek vertel haar nou die dag van die goeie Duitse sendeling wat nou by die Tegniese Kollege gaan Xhosaklasse gee, en ons het nou twee jaar met swak onderwysers gesukkel [hulle het albei vantevore saam Xhosa-klasse begin neem]. ‘Nee,’ sê Rykie, ‘dit moet ek vir eers los, ek moet nou eenvoudig minder doen.’ En ek merk ook dat sy punt daarvan maak om saans voor elfuur in die bed te kom. Daaroor is ek nog dankbaarder as oor die tien pond wat sy swaarder geword het, want jare al probeer ek Rykie oortuig daarvan dat sy meer aan haarself en haar gesondheid moet dink as aan al die mense wat so tydig en ontydig op haar aansprake maak. Nou sien sy dit in!”93
In dieselfde brief spreek Bouwer haar kommer uit oor Van Reenen se probleme, ook finansieel, met die plaas, haar sorge om haar ma en die feit dat ál Van Reenen se vrye tyd deur die plaas in beslag geneem word. Net Van Reenen se intieme vriende het geweet watter wroegings sy deurmaak omdat – soos Bouwer skryf – “Rykie oënskynlik so alles kan hanteer”.
“Sy kan feitlik nooit ’n naweek êrens heen nie, net met moeite, en op die oomblik betaal die plaas nog nie so dat sy met geruste hart die saak kan laat voortgaan nie. Daar is altyd kwellings, veral geldkwellings. Die ou voorman is betroubaar – sy vrou is eintlik die boer – maar het ook nie juis soveel insig dat hy Rykie baie raad kan gee nie. Sy moet nog die dinkwerk doen. Maar nou aan die ander kant, Waterkloof is vir Rykie veel meer as net ’n besitting en sy sien nie kans om sonder meer daarvan afstand te doen nie. Maar sy moet dit na die een of ander kant toe begin bedink. Nou ja, as sy die kwelling van haar ma nie had nie, was dit met die plaas moontlik makliker. Dis soos TaMiem skryf, drie dinge [haar stiefma, die plaas en haar joernalistieke vaardighede] wat al drie bates is, maar hulle moet tydelik geskei word. Ek weet nie mooi nie. Maar wat wel goed is, is dat Rykie nou beter insig in die hele saak begin kry en begin sien dat iets gedoen moet word. Tevore was sy bang om daaroor te dink, en ’n mens kan dit begryp. Dis alles erg ingewikkeld.”
Bouwer skryf verder: “Wat my dronkslaan, TaMiem, is dat nóg haar pa nóg haar ma se familie die vaagste benul skyn te hê van wat Rykie deurmaak, veral ten opsigte van tant Bettie … Hulle ken tant Bettie se streke en obsessies, maar reken, soos so baie mense en vriende van Rykie, dat Rykie so kapabel is en so ligtelik oor alles gaan, dat sy wel regkom. En, soos ek Anna [M.E.R. se dogter] vertel het, Rykie was so na aan ’n algehele ineenstorting soos ek niemand nog gesien het kort voordat sy hier weg is nie.”
In dieselfde tyd, op 28 Februarie 1959, skryf Van Heerden aan M.E.R. oor Van Reenen se toestand, en “betig” haar in haar eiesoortige Afrikaans oor moontlike raad wat laasgenoemde nie aan Van Reenen moet gee nie: “Liewe TaMiem, daar kan eintlik nooit te veel briewe van jou kom nie! Rykie was al weg [sy was toe reeds terug in die Kaap]. Sy hou nie eintlik daarvan nie dat mens oor haar gesels. Ek kan jou dus nie so uitvoerig skrywe nie as ek anders sou gedoen het. Wat ek wel kan sê is dat sy hoewel baie beter as toe sy gekom het, nog glad nie reg is nie. Ek onthou nie presies meer wat ek vir jou gesê het in my laaste brief nie, wat joune gekruis het.”94
Van Heerden skryf dan oor ’n infeksie wat Van Reenen se “bloedbeeld lelik geaffekteer het”. “Daar is ook nerveuse symptome wat ek liewer nie oor wil uitwei nie, want dit lyk my so asof ek oor dinge praat wat sy dalk liewer nie wil hê nie. Dit kan ek jou wel sê (wat ek van die huislike omstandighede weet, het ek van Alba gehoor, wat dit goed ken) is dat jy Rykie se Public Hero no 1 is – haar eie woorde – en ek was doodsbenoud dat sy met jou sou praat, want jy het my geskrywe daardie ma is haar job en mens kan nie jou rug op jou job draai nie. As jy ooit vir Rykie so iets sê, dan sal jy haar groot skade doen. As sy nie baie gou van die ma wegkom nie, sal die gevolge noodlottig wees. Sy sal breek. Sy sal breek. Sy is nie sterk nie, het ’n exotiese gewete en sou haarself, haar gesondheid en haar skryftalent daarvoor opoffer.”
Dit was juis toe Van Reenen weer in 1959 by Van Heerden in die Vrystaat