Rykie: 'n lewe met woorde. Lizette Rabe
– waarvan haar hele lewe getuig.
Among all the professions, that of journalism offers perhaps the most impressive example of women’s intrepid persistence in the face of professional hostility1
TWEE
Voor Rykie en ná Rykie
IN DIE ERA voor Rykie, was die joernalistieke aarde woes en leeg?
Nee tog, hier en daar is verwysings na vroeë vroulike joernaliste. Die groot naam is Miemie Rothmann (1875-1975), beter bekend as M.E.R., wat algemeen beskou word as die eerste professionele Afrikaanse vroulike joernalis. Van Reenen is tweede, en die een wat ’n standaard gestel het waaraan joernalistiek ná haar gemeet kon word. Maar vóór M.E.R. en Van Reenen was daar ook ander wat op hul beurt wegbereiders was. In die Suid-Afrikaanse mediageskiedenis het vroue ’n rol gespeel, hoewel klein weens die kulturele en sosiale onderdrukking van hul tyd. En hoewel hierdie publikasie op een vroulike joernalis en haar “wesenlike bydrae”2 tot die Suid-Afrikaanse joernalistiek fokus, is dit tog nodig om vir konteks eers effens wyer te kyk na die rol van vroue.
Die joernalistiek is al beskryf as die “first rough draft of history” – ’n geskiedenis wat boonop deur die eeue hoofsaaklik deur mans geskryf is. Soos Robert W. Desmond in 1978 skryf: “In the performance of its function, the press provides a service to the public and at the same time is recording what will become history … The history of the press itself is a part of the social history of mankind [sic] in his search for information and understanding. As such, it deserves to be recognized – along with its publishers, editors, and reporters … as governments, statesmen [sic], and military leaders are remembered.”3
“Yet,” skryf Desmond, “little has been set down, except in uncoordinated bits and pieces, to make clear the importance of the pen and the reporter in man’s [sic] advance from the primitive existence.” Sy studie is bedoel om dié “omission in the social history of man [sic]” te herstel.
Uit slegs dié enkele bron – daar’s vele meer – is dit duidelik dit gaan om ’n manlike perspektief op geskiedskrywing, ook een wat die mediageskiedenis van “mankind” reflekteer. Diegene wat “history in a hurry” skryf, skryf boonop nie dikwels hul eie geskiedenis nie, en wanneer wel, is dit meestal die “brose” uitdrukking van wit, manlike historici se beperkte perspektiewe.4
Die mediahistoriografie het maar eers die afgelope paar dekades begin aandag kry en in Suid-Afrika is dit steeds ’n onderbestudeerde veld in die mediastudie. Die Afrikaanse media moes voorts saam met die Afrikaanse taal ontwikkel en dié wedersydse invloed is vroeg reeds erken. In 1933 het ’n navorser oor taal en media geskryf: “Ek wil nie trag om te beslis of die een die oorsaak van die ander was nie. Dis genoeg vir my doel om te sê dat die twee saam hand aan hand gegaan het.”5 Die gedagte word ondersteun deur Schalk Pienaar se mening dat ’n “stuk politieke joernalistiek”, naamlik Meurant se gedig oor Klaas Waarzegger en Jan Twijfelaar, die “eerste werklike stuk Afrikaans” was.6
Tog gaan ’n ander weglating ongesiens verby: Vroue is deel van hierdie geskiedenis. Geen wonder dan dat daarop aangedring word dat ’n “herstory” pleks van ’n “history” geskryf moet word. Maar in koloniale Suid-Afrika, met ’n tekort aan opleidingsinrigtings, en boonop nie ’n nywerheidsland nie, was vroue nie vanselfsprekende studente nie. Die baanbrekerjoernalis M.E.R. was in 1894 maar slegs die vierde vrou wat aan die South African College7 (later die Universiteit Kaapstad) toegelaat is.8
Vroue se bydrae tot die joernalistiek word slegs maar die laaste paar dekades bestudeer en hierdie hoofstuk is ’n oorsigtelike boekstawing van vroue se rol in die ontwikkeling van die joernalistiek en hul “intrepid persistence in the face of professional hostility”.9
Die ignorering van vroue as volwaardige joernaliste blyk duidelik uit verskeie bronne. Een so ’n voorbeeld is ’n “praktiese leerboek”10 vir joernaliste van 1982. Daar word byvoorbeeld slegs na manlike joernaliste verwys en die manlike persoonlike voornaamwoord word deurgaans gebruik. Dit gaan oor die “koerantman”: die manlike norm geld. Dié manlike perspektief op die geskiedenis word onderstreep deur die feit dat boeke oor Piet Cillié en Schalk Pienaar binne een jaar gepubliseer is. Van Reenen, wat beskou word as Afrikaans se voorste joernalis van die twintigste eeu, kry nie dieselfde erkenning nie. Daarom dat die teenwoordigheid van die “ekstra chromosoom”11 uiteindelik ook in die Afrikaanse joernalistiek verreken moet word.
In ’n artikel oor Petronella van Heerden skryf die literator Annemarié van Niekerk hoe belangrik dit vir vroue is om hul verlede as ’n geslag te onthou en te herdefinieer. Sy haal Gordon, Buhle en Dye aan wat sê “the categories and periodisation of traditional historiographers have been masculine by definition”.12 Voorts: “Because most women have lived without access to the means of social definition and have worked outside the spheres of reward and recognition, they have not had a history as historians have defined the term.”
Die historikus June Sochen beskryf die “geskiedenisloosheid” van vroue as volg:
Historians of the Western world have traditionally written about, and thereby preserved in print, the spectacular events, actions, personalities, and thoughts of human history … Their idea of spectacularity has been governed by their cultural views: most especially, their inherent assumption that man, rather than woman, is the maker of history and culture: and that the white man, rather than the black man, is the noteworthy participant in history … [A]ll historians operate within their particular frames of reference, their unique regions, genetic makeup, family upbringing, and social experiences. Thus, the records of history are indeed fragile expressions of white male historians’ limited perspectives.13
Hoewel dié menslike beperkinge op historici nie oorkom kan word nie, kan baie daarvan beheer word: “The liberation movements … during the 1960s and 1970s have made all Westerners more aware of the serious prejudices that have governed society’s treatment of these groups. Historians … have been faced with the need to redress the legitimate grievances suffered by women and blacks in their written records … The history books are slowly being rewritten to include these heretofore forgotten groups,” skryf Sochen.
Volgens Sochen het historici ontdek dat vroue gedink, geskryf en gereageer het op baie van dieselfde onderwerpe as mans. “This is not to suggest that women’s … participation in history has been morally superior or ideologically preferable to … men’s, but simply that women … did participate in history and should be given their rightful place.”
Hoe vroue in die media gereflekteer word, en wie die produseerders van daardie media is, is twee kante van dieselfde probleem. Vir lank het dit vroue “op hul plek” as tweedeklas-burgers in ’n manlik gedomineerde samelewing gehou. Tog kon vroue se deursettingsvermoë nie onderdruk word nie. “One reason that women took to earning their living by the pen was that men found it difficult to stop them, particularly if they descended to such deceitful depths as using a male pseudonym, adopting a male persona, or remaining ‘anonymous’,” skryf die historikus Dale Spender in Women of Ideas. Sy gaan voort:
[B]y the eighteenth century some women perceived a choice of occupation between the ‘oldest profession’ and the ‘newest profession’, and the reason for engaging in either was usually necessity …
Without exception, men have for the last few hundred years resisted women’s attempts to enter paid work which men have reserved for themselves; a fundamental tenet of a male-dominated society has been that women must have no resources of their own but must look to men for support. This is one of the ways male dominance is maintained and one of the reasons that women who earned their living by the pen were more often than not treated as transgressors and punished for their ‘crime’.14
In Extraordinary Women Journalists word genoem dat baanbreker- vroulike joernaliste ’n paar dinge gemeen gehad het: “Many of the women came from educated families and were exposed to books and ideas very early. Several of them came from families where independent thinking and creativity were fostered. As children, they were encouraged to be unafraid to be different from their peers.”15
Ander kenmerke was: “Many of these women lost one