Wczesna interwencja i wspomaganie rozwoju małego dziecka. Beata Cytowska
w normalnym otoczeniu, a nie wyłącznie w czasie zajęć terapeutycznych.
Zmiana nieprawidłowych zachowań małego dziecka odbywa się poprzez organizację sytuacji lub zajęć wykorzystujących założenia teoretyczne wielu kierunków, głownie teorii uczenia się.
M. Popielarska (2000, s. 340) w pracy terapeutycznej z małym dzieckiem wyróżnia: terapię zajęciową, reedukację psychomotoryczną i oddziaływania psychologiczne (psychoterapię). Terapia zajęciowa to zespół metodycznych działań za pomocą naturalnych bodźców, angażujących dziecko do współdziałania, usuwających niekorzystne formy działalności dziecka, takie jak: apatia, spowolnienie, brak zainteresowania otoczeniem, złe nawyki, smutek, zachowania nadpobudliwe i aspołeczne. Celem terapii są poprawa nastroju, zmotywowanie do działania ukierunkowanego na cel, uspołecznienie, budowanie adekwatnej samooceny, odreagowanie oraz uczenie planowania, organizowania i osiągania celów własnych działań. Te cele w pracy z dzieckiem pedagog osiąga w trakcie zajęć typowych dla małych dzieci: rysowania, malowania, lepienia, wycieczek, zabaw, gier, inscenizacji, tańca, śpiewu itp.
Reedukacja psychomotoryczna to ćwiczenia, które mają poprawić sprawność ruchową dziecka. W jej ramach wyróżnia się psychokinezyterapię, poprawiającą funkcjonowanie systemu nerwowego poprzez oddziaływanie na sferę ruchową. W reedukacji psychomotorycznej często wykorzystuje się muzykę. Ważnym składnikiem tej formy terapii jest także relaksacja prowadzona indywidualnie bądź w małych grupach, w sposób dostosowany do możliwości odbioru małych dzieci.
Z kolei psychoterapia malców ma za zadanie, korzystając ze środków niewerbalnych, przezwyciężenie lęku i nieufności, rozładowanie napięć i trenowanie w prawidłowych sposobach reagowania.
We wszystkich rodzajach terapii kontakt z małym dzieckiem nawiązuje się poprzez zaspokajanie jego potrzeb i w trakcie ich zaspokajania. Przez cały czas pracy z dzieckiem należy uwzględniać podstawowe założenia pedagogiki specjalnej. Aby uniknąć dowolności i przypadkowości w wyborze czynności terapeutyczno-wychowawczych i osiągnąć założone cele, formułuje się zasady postępowania w pedagogice i pedagogice specjalnej, np.: zasadę personalizacji, wczesnej diagnozy i interwencji, normalizacji życia i tworzenia optymalnych warunków rozwoju, zasadę odpowiedzialności, pomocniczości, poszerzania autonomii, zasadę indywidualizacji dostosowanej do podmiotu, zasadę sukcesu, pełnej akceptacji itp. (Dykcik, 2001, s. 75–79). Zasady te dotyczą sposobu organizacji pracy rehabilitacyjno-korekcyjnej, jak również sposobu traktowania osób z dysfunkcjami, zarówno dorosłych, jak i dzieci.
W swoich rozważaniach specjaliści opisujący terapię dzieci z różnymi zaburzeniami proponują i analizują różne metody i techniki służące wspomaganiu rozwoju dziecka (Kaja, 1995). W szczegółowych opisach tych metod, niezwykle pomysłowych i sensownych, brakuje czasem jednak wyraźnie sformułowanej konkluzji, że to metoda musi się dostosować do dziecka, a nie odwrotnie. Jeśli metoda nie działa, oznacza to, że została niewłaściwie dobrana, a nie to, iż dziecko jest trudne czy „niewychowalne”. Często w pracy z dziećmi zbyt mechanicznie określa się kierunek i merytoryczną treść działań korekcyjnych, które bywają niedostosowane do rodzaju zaburzenia, potrzeb dziecka, jego wieku i możliwości. Znacznie bardziej są natomiast „dostrojone” do skromnych możliwości budżetowych, kadrowych czy lokalowych instytucji. W rezultacie to, co w zamyśle miało być terapią, bardziej przypomina zwykłe zajęcia w grupie przedszkolnej niż celowe działanie reedukacyjne. W Polsce jest też za mało instytucji, które obejmowałyby swoimi działaniami zaburzone dzieci w wieku przedszkolnym, a przecież jest to czas w życiu dziecka, kiedy zazwyczaj pojawiają się pierwsze poważne symptomy dysfunkcji (Będkowska-Heine, 1995, s. 91), wymagające wczesnej interwencji.
W literaturze specjalistycznej podkreśla się rolę właściwego doboru do grupy terapeutycznej, heterogeniczność bądź homogeniczność grup, dostosowanie czasu trwania zajęć do potrzeb i możliwości dzieci oraz przygotowanie terapeutów pod względem metodycznym i technicznym (Błeszyńska, 1990). Zwraca się też uwagę na cechy osobowościowe psychologów, pedagogów i terapeutów, takie jak: cierpliwość, wytrwałość, pogodne usposobienie i dobra kontrola emocjonalna (Maciarz, 1999, s. 33).
Niewiele jest w literaturze przedmiotu propozycji usprawniających przebieg grupowych zajęć terapeutycznych w taki sposób, aby uniknąć dodatkowych problemów z zachowaniem małych dzieci z zaburzeniami, wynikających z samych warunków prowadzenia terapii. Na co zatem trzeba zwracać uwagę, by nie tworzyć dodatkowych problemów dziecku, które ma ich i tak już wystarczająco dużo?
W trakcie każdych zajęć terapeutycznych, szczególnie grupowych, należy zapewnić maluchom odpowiednie warunki do przeprowadzenia terapii:
● opiekę i bezpieczeństwo;
● rozrywkę po nużących formach pracy;
● odpoczynek;
● higienę, czystość pomieszczeń i sprzętu, możliwość zaspokojenia głodu i pragnienia, załatwienia innych czynności fizjologicznych itd.
Ponadto można zaproponować kilkadziesiąt prostych sposobów, które pozwolą uniknąć dodatkowych problemów w zachowaniu dzieci lub im zapobiec poprzez organizację przestrzeni, harmonogram dnia (zajęć), organizację aktywności dziecka i nadzór dorosłych.
Zalecane działania zapobiegające problemom w zachowaniu dzieci poprzez właściwą organizację przestrzeni to:
● dostarcz dzieciom wystarczająco dużo miejsca do poruszania się;
● podziel przestrzeń na małe obszary do zabawy;
● podziel przestrzeń liniami lub meblami;
● zorganizuj miejsce tak, aby mieć łatwy nadzór;
● rozdziel hałaśliwe aktywności od spokojnych;
● zredukuj ostre światło;
● dodaj otoczeniu miękkości (poduszki, koce, dywany);
● zorganizuj intymne, prywatne, przytulne kąciki;
● zorganizuj dużą przestrzeń, by dzieci mogły działać w większej grupie;
● używaj schematów w trakcie wykonywania różnych czynności;
● pokazuj materiały do zajęć tak, aby były łatwe do odszukania i odłożenia;
● etykietuj półki i pojemniki na zabawki;
● dostarcz wystarczającą ilość materiałów;
● dopasuj materiały do zainteresowań i zdolności dzieci;
● zachęcaj dzieci do dbania o ład i estetyczny wygląd miejsca;
● wyeliminuj „jarmarczny” wygląd, zbyt wiele plakatów i malowideł.
Propozycje zmierzające do unikania problemów z zachowaniem dzieci poprzez przestrzeganie codziennego harmonogramu mogą być następujące:
● zaplanuj wystarczająco dużo czasu na każdą aktywność, aby uniknąć pośpiechu;
● podziel dzieci na małe grupy lub pary;
● zaplanuj czas na mycie i ubieranie;
● zapewnij duży wybór gier i zabawek;
● zaczynaj pracę z grupą, jak tylko kilkoro dzieci będzie gotowych;
● redukuj liczbę zmian w planie dnia;
● uprzedź dzieci przed nadejściem zmian;
● używaj gestów, piosenek, gier podczas wprowadzania zmian;
● nie zmuszaj dzieci do leżenia w czasie zaplanowanej drzemki, pozwól im się cicho bawić, dopóki nie skończy się drzemka;
● uwzględniaj w harmonogramie podział większych grup na małe;
● korzystaj z ustalonego porządku, aby zachęcić dzieci do samodzielności i pomagania sobie nawzajem;
●