Bizancjum ok. 500-1024. Отсутствует
tylko pogłębiło głęboko zakorzeniony lęk jego mieszkańców przed Iranem. Starożytni pisarze z rzymskiej oikoumené przekazali to nastawienie nowożytnym badaczom zachodnim367.
I to jest ów postrach sasanidzki, który znalazł tak głębokie odbicie w nowoczesnej historiografii. Państwo Sasanidów jest powszechnie postrzegane jako bardziej scentralizowane i dużo skuteczniejsze politycznie, niż jego partyjski odpowiednik, z daleko lepszą armią. Uważa się, że wielkie ambicje i aspiracje jego monarchów były wynikiem fanatycznego zapału religijnego wywołanego przez zaratusztriańskich kapłanów, zwykle przedstawianych jako dobrze zorganizowany Kościół o charakterze państwowym. Nic więc dziwnego, że takie państwo mogło stanowić najpoważniejszą groźbę dla swego największego rywala – jako druga największa potęga późnej starożytności368. Każdy z tych poglądów wzbudza mnóstwo wątpliwości i dlatego też należy poddać je fundamentalnej analizie krytycznej. Możemy się tu zająć jedynie kilkoma najważniejszymi.
Państwo Sasanidów objęło dwa odmienne obszary geograficzne: bardzo urodzajne niziny Mezopotamii i wyżyny irańskie, rozdzielone przez potężny łańcuch gór Zagros rozciągający się od wyżyn Kurdystanu do skraju Zatoki Perskiej na południu. Mezopotamia, gdzie złożony system nawadniania pozwolił na gęste osadnictwo, była gospodarczym centrum królestwa perskiego. Jej doskonale rozwinięte rolnictwo generowało największą część dochodów z podatków państwa sasanidzkiego i utrzymywało sieć głównych miast: Ktezyfonu – stolicy; Veh Ardaszir, na zachodnim brzegu Tygrysu naprzeciw Ktezyfonu, założone przez pierwszego władcę z dynastii Sasanidów; Perozszapur nad Eufratem, upamiętniające miejsce zwycięstwa Szapura I nad rzymskim cesarzem Gordianem, przy którego budowie wykorzystano wielką liczbę rzymskich jeńców pojmanych wówczas do niewoli; Antiochia Chosroesa, podobnie jak poprzednie, założone przez Chosroesa I dla upamiętnienia jego zdobycia Antiochii nad Orontesem i dostarczenia zakwaterowania dla jeńców i magazynów na łupy zdobyte w czasie jego pomyślnej kampanii wojennej w 540 roku.
Wyżyna Irańska była rzadko zaludniona, a jej główne centra zamieszkania były skupione wokół źródeł wody wypływających z gór Zagros. Poziom opadów na wyżynie jest niski i, poza rzekami oraz qanatami (czyli podziemnymi kanałami wody gruntowej), rozciągają się tu pustynie: Gedrozji sięgająca do południowego wschodu, gdzie wyginęła większość armii Aleksandra III Wielkiego w 324 roku przed Chr., i sięgająca na północ Wielka Pustynia Słona. Na kresach sasanidzkiego świata znajdowały się obszary o dużym znaczeniu militarnym. Na północnym zachodzie Iran walczył z Rzymem o wpływy w państewkach Armenii, Łazyki, Iberii i Albanii oraz usiłował kontrolować przejścia przez kaukaskie przełęcze. Na rozległych przestrzeniach Transoksanii Iran musiał stawiać czoło swoim tradycyjnym wrogom – następującym po sobie konfederacjom koczowniczych plemion ze stepów Azji Centralnej. Zaliczali się do nich: Heftalici albo inaczej Biali Hunowie, którzy panowali na granicy w IV i V wieku oraz Turcy, którzy współdziałali z Chosroesem I w eliminacji ich wspólnego wroga, Heftalitów, w 550 roku, ale którzy szybko okazali się dużo większym zagrożeniem dla królestwa i to do końca VI wieku. Ogromna bariera, jaką stanowiły góry Zagros, ograniczyła komunikację do głównych przełęczy, tak że struktura imperium była prosta: z gospodarczego i politycznego centrum Dolnej Mezopotamii, drogi biegnące w górę Tygrysu prowadziły do obszaru spornego z Rzymem na północy i północnym zachodzie. Kiedy droga na wschód przekraczała Zagros, przechodząc do Medii, biegła wzdłuż południowych stoków pasma Elbrus, do kolejnego pasma gór, do Chorasanu i granicy369.
Mapa 7. Persja w czasach Sasanidów
Centrum państwa Sasanidów stanowił stosunkowo urodzajny region Fars, położony na południowo-zachodnim krańcu Wyżyny Irańskiej, gdzie pozycja rodziny łączyła stanowisko w hierarchii władzy religijnej (godność arcykapłana świątyni Anahity w Stachr) z władzą świecką (godnością namiestnika Darabżird). Po dwóch dekadach, w czasie których silna miejscowa władza przekształciła się w zwierzchnictwo nad całą Wyżyną Irańską, Ardaszir zszedł na niziny Mezopotamii, gdzie obalił monarchę Arsacydów i został ukoronowany na „króla królów” w Ktezyfonie w 226 roku. Sukces wojskowy, a zwłaszcza konflikt z Rzymem, był ważnym czynnikiem pokazującym prawowitość nowego panowania. Początkowe uderzenia dwóch pierwszych monarchów z dynastii Sasanidów, Ardaszira I (224–240) i Szapura I (240–270), w rzymski wschód okazały się, na dłuższą metę, niewiele większe niż seria wojen o charakterze rabunkowym: Rzymianie zostali pokonani trzy razy w polu, w 260 roku pojmano w Edessie cesarza Waleriana, natomiast wielkie miasta: Nisibis, Karrhae i Antiochię splądrowano. Pożoga wojenna rozciągnęła się na Kapadocję i Cylicję jak również i na Syrię – ale wojny te nie przyniosły żadnych trwałych korzyści370. Za panowania ich bezpośrednich następców inicjatywa wydaje się przechodzić chwilowo na stronę Rzymian. Konflikty między oboma państwami w tamtym czasie wyniosły na pierwszy plan problem Armenii, i ten kraj miał się stać głównym obiektem sporów i rozgrywek zbrojnych toczących się przez większą część następnego wieku. Próba szacha Narseha (293–302) odzyskania przewagi skończyła się upokarzającą klęską ze strony Rzymian w 297 roku, zakończoną nie mniej upokarzającym traktatem pokojowym. Niekorzystny bieg wydarzeń został częściowo odwrócony za długiego panowania Szapura II (309–379). Wojny toczone w tym okresie pomiędzy oboma mocarstwami dotyczyły głównie spornych obszarów nadgranicznych – a chodziło w nich przede wszystkim o Armenię i północną Mezopotamię. Stabilizacja zaczęła pojawiać się na tych obszarach po najeździe Juliana w 363 roku, kiedy udało się Persom odzyskać Nisibis i inne tereny w Górnej Mezopotamii, co utrwalił traktat zawarty między Szapurem III (383–388) i Teodozjuszem II w 384 roku, który uporządkował podział Armenii371.
Zapoczątkowało to długi okres względnego spokoju w relacjach między cesarstwem rzymskim i Persją, oprócz dwóch krótkich konfliktów w latach 421–422 i 440–441. Powodem wybuchu pierwszego z nich było przyjęcie przez Rzymian chrześcijańskich zbiegów, zwłaszcza z arabskich plemion sprzymierzonych z Persją. Jezdegerd I (399–420) był przyjaźnie nastawiony do chrześcijan i innych mniejszościowych grup religijnych w swoim królestwie, ale wydaje się, że nazbyt energiczna chrześcijańska działalność misyjna zmusiła go w końcu do zezwolenia na ich prześladowanie; arabski szejk, Aspabad, został pouczony, jak zapobiec ucieczce chrześcijańskich konwertytów do Rzymian, ale i on postanowił przyłączyć się do eksodusu jako nawrócony i, odtąd już pod nowo przybranym imieniem, jako Petros, został biskupem wędrownych grup szczepowych na pustyni372. Perskie roszczenia finansowe na koszty obrony kaspijskich przełęczy (tzw. Bram) spowodowały drugi konflikt, kiedy Jezdegerd II (438–457) usiłował wykorzystać zaniepokojenie Teodozjusza wywołane zdobyciem Kartaginy przez Wandalów. W każdym z tych konfliktów rzymskie armie odparły perskie ataki i pokój szybko został przywrócony, z odnowionymi traktatami, które zawierały klauzule, mające zapobiec domniemanym przyczynom wojny373.
Wiarygodnym wytłumaczeniem zmiany, która zaszła od uporczywej wojny w III i IV wieku do pokojowych relacji w V wieku, są fakty związane z innymi zewnętrznymi problemami, przed jakimi stanęli kolejni władcy. Rozwój wydarzeń na Zachodzie i na Bałkanach, jak również wewnętrzne problemy w Isaurii, przykuwały uwagę cesarza w Konstantynopolu, podczas gdy szachowie sasanidzcy musieli walczyć z równie poważnym zagrożeniem, jakie stanowili Heftalici na ich północno-wschodniej granicy. Te problemy z Sasanidami nie zostały dostatecznie uwzględnione w naszych źródłach. Klasycyzujący greccy historycy od
Tamże. W sprawach ogólnych zob. artykuły w: Yarshater (red.) (1983) i Schippmann (1990), Herrmann (1977), Christensen (1944). Szczegółowe dane bibliograficzne: Wieschöfer (1996), s. 282–300.
Howard-Johnston (1995a): Lee ( 1993), s. 15–25.
Wszechstronna dyskusja wszystkich aspektów irańskiej geografii znajduje się w: Fisher (red.) (1968).
Źródła podane w:
Rubin Z. (1986); Frye (1983), s. 153–170; Blockley (1992), s.39–45; Whitby, Michael (1988), s. 197–218.
[Cyryl ze Scytopolis],
Blockley (1991), s. 56–61; Frye (1984), s. 320–321.