Faszyzm. Ostrzeżenie. Madeleine Albright
straci szansę na podział łupów, nie zrobił na nim wrażenia. Wątpił, czy zdobycie Londynu spowoduje kapitulację Brytyjczyków, którzy jego zdaniem będą kontynuować walkę z Kanady.
Ledwo hamując gniew, Hitler zmuszony był wrócić do odległego Berlina z pustymi rękami. W lutym następnego roku niemiecki przywódca podjął jeszcze jedną próbę, pisząc do Franco: „Nas trzech, Il Duce, Ty i ja, mamy przed sobą historyczne zadanie (…). W tych trudnych czasach (…) jedynie waleczne serce może zbawić narody”. Pochlebstwa nie zrobiły wrażenia na generale, który ponownie uprzejmie odrzucił propozycję sojuszu z nazistami. W kolejnym liście, tym razem skierowanym do Mussoliniego, Hitler pisał, że Franco właśnie „popełnił największy błąd swojego życia”. Tu się mylił. Franco żył długo i zmarł we własnym domu w wieku osiemdziesięciu dwóch lat.
5
ZWYCIĘSTWO CESARZY
PO ZAKOŃCZENIU PIERWSZEJ WOJNY ŚWIATOWEJ PO CESARSTWIE AUSTRO-WĘGIERSKIM POZOSTAŁO JEDYNIE WSPOMNIENIE. Dwie trzecie Węgier rozpadły się na części, które następnie zostały przyłączone do krajów ościennych. Przez krótki okres sytuację próbowali wykorzystać bolszewicy, ale po przejęciu władzy w Budapeszcie zostali szybko rozgromieni przez zdziesiątkowane wojsko. Okres międzywojenny to dla większości społeczeństwa czas walki z biedą, ale też z drugiej strony – czas walki wyższych klas o przywrócenie dawnej pozycji i przywilejów. Zarówno biedni, jak i bogaci pragnęli odzyskania utraconych terytoriów.
Niezadowolenie społeczne wykorzystywali faszyści, a wśród nich Partia Krzyżostrzałowców, grupa wyznawców ideologii faszystowskiej w wydaniu węgierskim. Jej członkowie zaproponowali doktrynę z bogatym menu postulatów – walka z bezrobociem, zemsta, czystki etniczne, wieczne zbawienie oraz odzyskanie utraconych terytoriów. Dla każdego coś dobrego. Nic dziwnego więc, że do roku 1939 krzyżostrzałowcy zdobyli dominującą pozycję na węgierskiej prawicy. Partia bezwzględnie i skutecznie realizowała swoje cele przy skwapliwym wsparciu rządzących. W momencie wybuchu drugiej wojny światowej węgierskie puzzle Hitlera były już poukładane.
Rząd dołączył do państw Osi w nadziei na korzyści z tytułu szybkiego zwycięstwa. Gdy jednak sukces zaczął się oddalać, ci sami politycy podjęli negocjacje pokojowe z aliantami. Naziści nie zamierzali tolerować zuchwałej zdrady i przyznali pełnię władzy swoim poplecznikom – krzyżostrzałowcom, a na ulice ruszyły młodzieżowe bojówki, siejąc powszechny terror. W końcowej fazie wojny konflikt eskalował. Dziesiątki tysięcy węgierskich Żydów zamęczono w obozach pracy na miejscu lub wysłano, transportem kolejowym, a nawet pieszo, do obozów koncentracyjnych. Stamtąd ogromna większość nigdy już nie wróciła. Członkowie Partii Krzyżostrzałowców dopuszczali się mordów w budapesztańskim getcie. Ginęli nawet Żydzi chronieni na mocy prawa międzynarodowego.
Lata dwudzieste, trzydzieste oraz wczesne czterdzieste to czas rodzących się nacjonalizmów, którym towarzyszył lęk związany z rewolucją przemysłową oraz deprawacją skorumpowanych polityków o mentalności rodem z poprzednich epok. Na polu doświadczalnym wątpliwych wartości oraz chwiejnej wiary przyszli faszystowscy przywódcy mieli możliwość wcielania w życie wszelkiego rodzaju teorii czy nawet dziwactw – od mistycyzmu przez nierealne opowieści i popisy rodem z cyrkowej areny po flirt z eugeniką. Stąd wiodła już prosta droga w stronę rasizmu.
Pierwsze sukcesy Mussoliniego rozochociły zaciętych przeciwników bolszewizmu lub tego, co uważali za ideologię bolszewicką, czyli na przykład rzeczników żądań podwyżek płac lub walki o reformę rolną. W każdym z krajów zaangażowanych w konflikt pierwszej wojny światowej politycy spotykali się z jawną pogardą ze strony powracających do domu weteranów wojennych. W kręgach władzy, różnorodnych grupach zawodowych, środowiskach artystycznych czy na uczelniach rozwijały się postawy antysemickie – zarówno te wyssane z mlekiem matki, jak i te o charakterze przypadkowym. W obliczu raptownej globalizacji wiele osób szukało ukojenia w bezpiecznym zaciszu własnej ojczyzny, swojskiej kultury i wiary. Narody wyczekiwały przywódców, którzy potrafiliby znaleźć proste i satysfakcjonujące odpowiedzi na zawiłości współczesnego świata. Oswald Spengler, niemiecki nauczyciel i filozof, wysuwał argumenty na rzecz cyklicznej natury historii. Jak pisał w roku 1918:
Poprzednie stulecie należy traktować jako zmierzch kultury Zachodu – zwycięstwo materializmu i sceptycyzmu, triumf socjalizmu, parlamentaryzmu i pieniądza. W naszych czasach do głosu znów dochodzą żądza krwi oraz instynkt… Kończy się era znaczona przez indywidualizm czy liberalizm, przez demokrację i wolność. Tłumy porzucą płonne nadzieje. Pochylą czoła przed triumfem silnych cesarzy i posłusznie się im podporządkują”.
W roli cesarza widział się niewątpliwie sir Oswald Mosley, zuchwały Brytyjczyk z wąsikiem à la Hitler i usposobieniem Il Duce. Jak opisywał go jeden ze znajomych: „niebywale arogancki i niewzruszony w przekonaniu, że przyszedł na świat, by rządzić”. Ten szlachetnie urodzony i wytrawny szermierz (pomimo problemów ze stopami) pierwszą wojnę światową spędził na rehabilitacji po złamaniu obu nóg – pierwszej w wyniku pijackiej awantury, drugiej w wypadku lotniczym, jaki przydarzył mu się podczas popisów przed mamą. Karierę polityczną rozpoczął w partii konserwatywnej, następnie próbował swoich sił jako poseł niezależny, by po czasie przyłączyć się do stronnictwa Partii Pracy. Z laburzystami rozstał się ostatecznie, gdy odrzucili oni jego plan szerokich reform w obszarze infrastruktury. Niezrażony założył ugrupowanie pod nazwą Nowa Partia, której jednak nie udało się uzyskać ani jednego mandatu w wyborach w roku 1931. Mosley nie dawał za wygraną i wybrał się w podróż do Włoch, by z bliska przyjrzeć się, jak Mussolini buduje nowe Cesarstwo Rzymskie. Sfrustrowany polityk z rozbudzonymi ambicjami, widząc świeżo wybudowane, choć często na kredyt, mosty, akwedukty, wielkie hale i szerokie arterie, postanowił skorzystać z modelu włoskiego.
Po powrocie do Londynu Mosley założył Brytyjską Unię Faszystów. Pod jej sztandarami głosił hasła korporacjonizmu, antykomunizmu oraz protekcjonizmu. Nawoływał także do uwolnienia Wielkiej Brytanii od obcokrajowców, „zarówno Żydów, jak i wszelkiej maści cudzoziemców”. Śladem Il Duce powołał budzące postrach już samym wyglądem bojówki. Nauczył swoich ludzi rzymskiego salutu i ubrał ich w czarne koszule zaprojektowane na wzór własnej bluzy do szermierki. Do roku 1934 wiece Brytyjskiej Unii Faszystów gromadziły tłumy robotników, sklepikarzy, ludzi biznesu, obywateli szlachetnego pochodzenia, sfrustrowanych torysów oraz pewną liczbę dziennikarzy, żołnierzy i policjantów w cywilu. W najlepszym okresie partia liczyła czterdzieści tysięcy członków. Mosley rozwijał działalność organizacji w różnych obszarach – otwierał puby, zakładał drużyny piłkarskie, próbował nawet zorganizować konkurs piękności, jednak ze względu na małe zainteresowanie imprezę odwołano. W swoim wizerunku przywódca faszystów ewoluował od postawy brytyjskiego patrioty do niemieckiego klakiera. Pierwszy ślub Mosleya w roku 1920 zaszczycił swoją obecnością król Jerzy V, natomiast w roku 1936 na drugim jego ślubie wśród sześciu zaproszonych gości znalazł się Adolf Hitler. Uroczystość zorganizowano w posiadłości Josepha Goebbelsa.
Faszyzm w wydaniu brytyjskim umierał powoli, aż w końcu dał za wygraną. Polityka rządu polegająca na łagodzeniu konfliktów dała zwolennikom tej ideologii umiarkowane przyzwolenie społeczne. Jednak entuzjazm względem Czarnych Koszul Mosleya osłabł w obliczu wejścia Brunatnych Koszul pod wodzą Hitlera do Nadrenii, Austrii, Kraju Sudetów, Pragi oraz Polski, co stało się bezpośrednim przyczynkiem do wybuchu wojny. Tego było za wiele. Brytyjskie społeczeństwo przestało tolerować wybryki zwolenników faszyzmu. William Joyce, główny propagandysta Brytyjskiej Unii Faszystów, zbiegł do Berlina, gdzie rozpoczął karierę radiowca. Zwany Lordem Hau-Hau prowadził antybrytyjski program propagandowy. Mosley został aresztowany na początku wojny, jednak – za zgodą Churchilla – jako brytyjski arystokrata został potraktowany z nadzwyczajną łagodnością. Szlachetnie