Retoryka. Отсутствует
całego tekstu. Z całej spuścizny oratorskiej, obejmującej mowy polityczne i sądowe, zachowało się 58 mów w całości lub większych częściach oraz 20 fragmentów. Wygłoszone przemówienia Cyceron publikował, dzięki czemu spuścizna oratorska Cycerona zachowała się w tak poważnych rozmiarach. Rozpowszechniał również mowy, których nigdy nie wygłosił, a które opracował jedynie pisemnie. Cyceron jest też autorem wielu pism retorycznych dotyczących teorii wymowy: doboru materiału, stylu i języka oraz sposobu wygłoszenia, w których poglądy Greków wzbogaca własnym doświadczeniem z praktyki prawniczej i sądowniczej. Za najdoskonalsze spośród pism retorycznych uchodzi dzieło ujęte w formę dialogu De oratore. Rozmowa, w której biorą udział wybitni nobilowie rzymscy, m.in. nauczyciele Cycerona, L. Krassus i M. Antoniusz, toczy się na wzór Platońskiego Fajdrosa i dotyczy sporu o charakter wychowania: czy ma ono dawać prymat retoryce, czy filozofii. Zdaniem Cycerona doskonały mówca, oprócz opanowania zasad retorycznych i zaznajomienia się ze sprawami państwowymi i sądowymi, powinien posiąść gruntowne wykształcenie filozoficzne. Do pism retorycznych Cycerona, przedstawiających historię wymowy rzymskiej oraz rady poprawnego przemawiania, należą: Brutus, O najlepszym rodzaju mówcy (De optimo genere oratorum), Kategorie retoryczne (Libri rhetorici), Topica.
Do końca XVI wieku przypisywano Cyceronowi autorstwo pierwszego zachowanego podręcznika retoryki: Rhetorica ad Herennium (Retoryka do Herenniusza), napisanego po łacinie między 86 a 82 r. p.n.e. na zamówienie adresata, niejakiego Herenniusza. Większość badaczy uważa, iż źródłem podręcznika są notatki szkolne sporządzone przez nieznanego autora z wykładów wygłoszonych przez rzymskiego nauczyciela retoryki, prawdopodobnie Plocjusza Gallusa. Inni natomiast uczeni twierdzą, że podręcznik ten wprawdzie stanowi kompilację, ale kompilację krytyczną i samodzielną. Rhetorica ad Herennium jest przykładem podręcznika, którego nadrzędnym celem miało być docere. Autor w sposób zwięzły i przejrzysty, a zarazem całościowy ujmuje ówczesny system retoryczny. Przedstawia teorię retoryczną w taki sposób, by jej zapamiętanie i zastosowanie okazało się niezwykle łatwe (Brud 2001). Dlatego też ludzie średniowiecza, renesansu i baroku chętnie sięgali po ten zwięzły wykład totius artis. Autor tego wykładu nie łączy jednak retoryki z etosem mówcy. Przejawiając rzymskie zamiłowanie do praktyczności i utylitaryzmu, w sposób praktyczny traktuje sferę słowa. Uważa bowiem, że najważniejsza jest praktyka. Autor Ad Herennium zainteresowany jest jedynie pożytkiem płynącym z posługiwania się mową (commoditas orationis) oraz środkami potrzebnymi do przemawiania (copia dicendi). Zupełnie odmienny stosunek do wymowy reprezentował Cyceron. Traktował retorykę jako nauczycielkę mówienia odpowiedzialną za słowo, która towarzyszyła w kierowaniu sprawami politycznymi. Chociaż oratorstwo na przełomie Republiki i Pryncypatu nie było środkiem przesądzającym o karierach politycznych rzymskiej elity władzy, jednak, podobnie jak w okresach wcześniejszych, odgrywało ważną rolę w kreowaniu politycznych programów i pozyskiwaniu stronników (Aleksandrowicz 1996: 102).
Dominacja sztuki wymowy w życiu publicznym nie trwała jednak długo. Wprowadzenie Pryncypatu zmieniło radykalnie postać rzeczy. Wymieniano różne przyczyny upadku znaczenia retoryki rzymskiej okresu Cesarstwa. Jedną z najważniejszych było postępujące zepsucie w sferze moralnej i obyczajowej (Norden 1918: 245). Oratorstwo polityczne w czasach Pryncypatu Augusta i jego następców musiało zamilknąć. Jak zauważył E.R. Curtius: „Załamanie się ustroju Republiki oraz wszystkie tego skutki dotknęły wymowę rzymską w sposób podobny do tego, w jaki dominacja macedońska (a później rzymska) oddziałała na wymowę Grecji” (Curtius 1997: 72).
Retoryka znalazła schronienie w szkole i tam, w szkolnych ćwiczeniach (declamationes), przedłużyła swe istnienie. Szkolne declamationes doprowadziły do upowszechnienia zwyczaju recytacji. Recytowano mowy w wąskich kołach znawców albo nawet dla jednej osoby, najczęściej patrona. Mowy te przygotowywano w sposób staranny. Pliniusz Młodszy (62–113 n.e.), który uchodził za znakomitego mówcę, w jednym ze swych listów opisuje sposób przygotowania takiej deklamacji. W liście do Cecyliusza Celera mówi o celu recytowania: „Każdy ma własny powód recytowania, ja – jak to już często mówiłem – aby mnie poprawiano, jeśli coś umknęło mojej uwadze, a pewnie zawsze coś się znajdzie” (Pliniusz 1965 [7,17]). Pliniusz, będąc perfekcjonistą, najpierw sam badał tekst, następnie czytał go dwu lub trzem osobom, potem z kolei kazał innym nanieść poprawki, i wreszcie po naniesieniu poprawek, czytał go przed większym gronem osób. Za najlepszego korektora uważał strach przed publicznością. Porównywał go nawet ze stylem. Trzeba jednak zaznaczyć, że w czasach Pliniusza Młodszego mówiono nawet o istnej pladze deklamatorów, którzy nie byli w stanie zgromadzić odpowiedniej ilości słuchaczy, chcących ich wysłuchać.
Deklamacje poruszały różnorodną tematykę. Fronton (100–166 r. n.e.), wychowawca dwóch przyszłych cesarzy, Marka Aureliusza i Lucjusza Werrusa, jest autorem traktatów retorycznych O wymowie (De eloquentia) i O mowach (De orationibus), w których usiłuje przekonać o wyższości wymowy nad filozofią. Napisał również w formie listów żartobliwe ćwiczenia retoryczne Pochwała dymu i kurzu (Laudes fumi et pulveris) oraz Pochwała niedbalstwa (Laudes neglegentiae). Jakkolwiek Pochwała dymu i kurzu oraz Pochwała niedbalstwa to poniekąd sztandarowe dla epoki upadku retoryki tematy deklamacji, Fronton – nazywany przez średniowiecznych autorów orator insignis (Testimonia et fragmenta 1988: 143) – miał poczucie umiaru w retoryce, a także nie lekceważył kwestii moralnych w oratorstwie.
Innym schronieniem dla retoryki rzymskiej w okresie Cesarstwa była poezja. Stało się to za sprawą Owidiusza (43 r. p.n.e.–18 r. n.e.), któremu nie wystarczył fakt, iż uważano jego poezję za dowcipną i czarującą. Aby sięgnąć doskonałości, w sposób umiejętny tak zabarwił swe dzieła środkami retorycznymi, by uczynić z nich iście zakazany owoc, któremu nie sposób było się oprzeć. Owidiusz określił stosunek swojej poezji do retoryki w liście do nauczyciela retoryki Salanusa. Dzięki retoryce poeci augustowscy umiejętnie formułowali swe myśli w lapidarnych wyrażeniach (Curtius 1997: 72).
W ostatnich latach pierwszego stulecia Cesarstwa, około 95 roku, Kwintylian (ur. ok. 35 r. n.e.), opierając się na swym wieloletnim doświadczeniu nauczyciela retoryki, w sposób najbardziej wszechstronny i wpływowy przedstawił problematykę retoryczną w dziele Kształcenie mówcy (Institutio oratoria). Autor „jednego z najwspanialszych traktatów, jakie starożytność rzymska nam pozostawiła” podjął się próby odnowienia retoryki skażonej powszechnym zepsuciem. Według Kwintyliana tylko człowiek idealny może być oratorem. Obrazem człowieka idealnego jest osoba nie tylko obeznana z zasadami retoryki i biegle posługująca się nimi podczas wystąpień publicznych, ale przede wszystkim osoba żyjąca cnotliwie. Umiarkowanie (moderatio), dobre i życzliwe nastawienie do świata (benevolentia) oraz pełnia człowieczeństwa (humanitas) to cnoty, które cechują idealnego mówcę. Etyczną formację, która ma być gwarantem prawości oratora, trzeba rozpocząć od lat najmłodszych, właściwie „od kolebki”, i kontynuować poprzez lata dzieciństwa, lata szkolne i studia wyższe. J. Burkhardt nazwał ten idealny program „harmonijnym wykończeniem życia umysłowego” (Curtius 1997: 451).
W proemium do dwunastej księgi Institutio oratoria Kwintylian zaznacza, że moralność oratora jest kwestią najwyższej wagi. Z tego powodu omówienie postawy etycznej mówcy w Institutio oratoria, uważa za najważniejszą część dzieła: „ventum est ad partem operis destinati (scil. institutionis oratoriae) longe gravissimam” (Quintilianus 1907 [XII proemium]). Otóż „jedynym miernikiem rzetelności mówcy jest jego etos, sumienie obywatelskie. Retoryka jest więc logiką etyki, a retor jest apologetą etyki ogólnoludzkiej, rzecznikiem powszechnie uznawanych i niezmiennych idei dobra jako wartości bezwzględnych” (Korolko 1990: 35). Te słowa w skrócie wyjaśniają charakter retoryki