Retoryka. Отсутствует
poetyckiego toposu, na jaką zwraca uwagę Abramowska, jest jego autonomiczność. Topos, według niej, może mieścić się w zdaniu lub kilkuzdaniowym segmencie. Istotne przy tym jest, że zawsze można go wyodrębnić z całości utworu. W tekście poetyckim bowiem tak jak w retorycznym topos stanowi element konstrukcyjny – na różne sposoby można go dopasowywać do wywodu.
Topos w poezji jest zatem składnikiem tekstu, jednak zakres jego działania jest znacznie szerszy, stanowi on bowiem także element repertuaru. Ten podwójny status toposu wynika z jego przynależności do sfery konwencji. Topika jest – wedle Abramowskiej – jednym z podsystemów literackich, tak jak: wzorce gatunkowe, schematy fabularne i kompozycyjne, style, sposoby budowania wiersza i motywy.
Badania nad topiką powieściową rozwinęły się przede wszystkim we Francji i w Stanach Zjednoczonych. W latach osiemdziesiątych XX wieku powstało i działało we Francji stowarzyszenie SATOR. Głównym zadaniem, jakie wyznaczyli sobie filolodzy skupieni w tym stowarzyszeniu, było badanie toposów funkcjonujących w prozie fabularnej (Pawłowska 1999).
Wyniki badań SATOR początkowo wskazywały na konieczność oddzielania w opisach toposów powieściowych – form wypełnionych treścią, od toposów retorycznych – form „pustych”. Po latach analiz i interpretacji ustalono jednak, że nie sposób zapomnieć o retorycznych antecedencjach topiki i – co z tym związane – o argumentacyjnej funkcji toposów. Badacze SATOR przedstawili szczegółowy opis toposu, wymieniając główne elementy, jakie składają się na jego pojęcie. Elementy te opisać można jako sześć podstawowych cech swoistych toposu. Są to: narracyjność (topos stanowi „sekwencję narracyjną o płynnych granicach”), paradygmatyczność (topos może funkcjonować w tekście i poza nim jako spójna i autonomiczna całość), intertekstualność (tak oznaczony został wymóg wielokrotnego występowania toposu, które zapewniałoby możliwość czytelniczej identyfikacji), funkcjonowanie w rzeczywistości pozatekstowej (o istnieniu toposu można mówić tylko, gdy mieści się on w kompetencji literackiej czytelników), argumentacyjność oraz kontekstualność (topos nie jest argumentem specyficznym, znaczenia nabiera bowiem dopiero po umieszczeniu go w danym kontekście) (Pawłowska 1999: 167).
Badacze topiki powieściowej zwracali też uwagę na konfiguracyjny charakter budowy toposów. Są one zbudowane z cząstek znaczeniowych – toposemów. Toposemem może stać się dowolny element tematyczny lub stylistyczny, o ile posiada ładunek semantyczny i buduje narracyjność toposu (Pawłowska 1999: 157).
Klasyfikacje
Od początków swego istnienia topika podlegała najróżniejszym podziałom; określano liczne, czasem bardzo skomplikowane, kryteria klasyfikacji, wyodrębniano wiele typów „miejsc wspólnych”
Jeden z prostszych podziałów zaprezentował Arystoteles w Topikach. Dialektyczne toposy pogrupowane zostały tam według czterech zakresów. Stagiryta wyróżnia: toposy wynikające z akcydensu, toposy wynikające z gatunku, toposy wynikające z własności oraz toposy wynikające z definicji. W obrębie pierwszego zakresu pomieszczone zostały: rozważanie, zestawienie obiegowego rozumienia terminu z jego znaczeniem pierwotnym oraz porównanie tego, co mniejsze, z tym, co większe. Drugi zawiera toposy odnoszące się do sposobu, w jaki określany bywa gatunek – wskazują one odpowiednie i nieodpowiednie formy tego określania. Toposy wynikające z definicji pokazują, jak konstruować poprawną definicję i jak udowadniać fałsz tych, utworzonych błędnie.
W obrębie retoryki klasyfikację toposów umieszczano tradycyjnie w pierwszym jej dziale. Ów dział jak wiadomo jest związany z etapem postępowania oratorskiego określanym mianem inwencji. Toposy inwencyjne, inaczej nazywane dyspozycyjnymi, porządkowano zgodnie z podziałem na części sztuki, to znaczy określano toposy zależnie od tego, w jakiej części mowy mogły zostać wykorzystane. Wyróżniano zatem toposy exordialne (funkcjonujące we wstępie), toposy pojawiające się w opowiadaniu, w trakcie dowodzenia, przydatne przy odpieraniu zarzutów oraz toposy występujące w zakończeniu (Korolko 1998: 64–71).
Dość obszerny katalog toposów exordialnych przedstawił R.E. Curtius. Wskazywał on, iż we wstępie może pojawić się: zapowiedź mówcy o tym, że przekaże coś nowego – „przynoszę coś, czego nikt jeszcze nie mówił”; dedykacja; wyznanie konieczności dzielenia się wiedzą; lub topos zawarty w formule „bezczynności należy unikać”.
Nieco inne odmiany toposów exordialnych wymienia Arbusow. Według niego wstęp to część mowy, w której mogą zostać wykorzystane: loci autorskiej skromności; przysłowie, sentencja lub przykład; causa scribendi (autor odpowiada wówczas, dlaczego pisze); formuła krótkości; captatio benevolentiae (zjednywanie przychylności); pochwała dzielności współczesnych; przywołanie autorytetu starożytnych, dedykacja; oburzenie na upadek obyczajów lub rozważania dotyczące sposobu rozpoczęcia mowy (cyt. za: Ziomek 1990: 298).
Do topiki finalnej Curtius zalicza toposy określane jako: „zakończenie spowodowane zmęczeniem”, „zakończenie z powodu nadejścia wieczoru”, „obawa przed znużeniem słuchacza” oraz „modlitwa”.
Inna systematyka toposów opiera się na podziale korpusu retoryki. Zgodnie z tym podziałem wyróżniano toposy, które mogą być przydatne na różnych etapach oratorskiego postępowania, inaczej mówiąc, na różnych etapach konstrukcji mowy, tzn. przy wynajdywaniu tematu i przedmiotu myśli; przy układaniu zebranego materiału; w wysłowieniu myśli; przy pamięciowym opanowaniu mowy oraz w trakcie jej wygłaszania. Dlatego oprócz wymienionych powyżej toposów inwencyjnych wskazywano na istnienie toposów kompozycyjnych, elokucyjnych, mnemotechnicznych i pronuncjacyjnych.
Niektórzy teoretycy, przyjmując podobne kryteria, prezentowali prostsze rozróżnienie, dzieląc toposy na należące do sfery pomysłu i przynależne sferze wysłowienia.
Bardzo rozbudowana klasyfikacja toposów związana jest z podziałem według stanu sprawy. Podział ten może obowiązywać we wszystkich trzech rodzajach retorycznych, odnosząc się albo do stanu sprawy sądowej, albo do przedmiotu narady, albo tematu pochwały lub nagany.
Złożony charakter klasyfikacji „według stanu sprawy” widoczny jest w wertykalnym kierunku rozwoju jej postępowania. (Klasyfikację toposów „według stanu sprawy” omawiam za Lausbergiem, który przytacza rozróżnienia dokonane przez Kwintyliana w Institutio oratoria (Lausberg 2002: 23–227)). Od stanu sprawy przechodzi się bowiem do podziału na rzeczy i osoby, a ten z kolei wywołuje następne rozróżnienia. Wśród toposów odnoszących się do osoby wskazywano na: „pochodzenie” – założenie o podobieństwie pomiędzy dziećmi a rodzicami czy dalszymi przodkami stanowi podstawę wnioskowania o tym, jakim ktoś jest człowiekiem; „narodowość” – topos oparty na przekonaniu o możliwości wskazania cech szczególnych dla każdego narodu – jak przekonuje Kwintylian
nie zachodzi to samo prawdopodobieństwo czynu w przypadku barbarzyńcy, Rzymianina i Greka;
– „ojczyzna” – wnioskowanie z różnic między zwyczajami, opiniami i prawami obowiązującymi w poszczególnych państwach; „płeć” –
bardziej prawdopodobne jest, iż rozbój popełnił mężczyzna, a trucizną posłużyła się kobieta;
– „wiek” – przekonanie o odpowiedniości między rodzajem czynu a wiekiem sprawcy; „wykształcenie” – topos akcentujący znaczenie przyjętych metod wychowawczych i osoby nauczyciela; „właściwości ciała” –
ponieważ piękno przytaczane jest często jako