Retoryka. Отсутствует
świadkowie, przysięgi, opinie, tortury (za sprawą których wymuszono zeznania). Posługiwano się także toposami pochodzącymi ze świadectw i z przykładów.
Obok toposów ogólnych, które mogą funkcjonować we wszystkich rodzajach i gatunkach wymowy, Arystoteles wskazywał również na istnienie toposów przynależnych poszczególnym gatunkom i rodzajom, tzw. toposów specjalnych (gatunkowych). Inne toposy mogą tworzyć bowiem przesłanki właściwe fizyce, inne etyce, a jeszcze inne polityce (Arystoteles 1988: [58 a]). Szczególnie liczną grupę stanowią toposy specjalne prawa. Do tradycyjnych schematów rozumowań prawniczych zaliczyć można takie toposy, jak:
Nikt nie ma obowiązku oskarżać siebie samego.
Do twierdzącego należy podanie dowodu.
Ciężar dowodu spoczywa na powodzie.
Nikogo nie każe się za myśli.
Powstrzymywanie się od działania jest działaniem.
Nowoczesną teorię dyskursu o charakterze proceduralnym przedstawił w swojej książce zatytułowanej Logika prawnicza. Nowa Retoryka Chaim Perelman (1984).
Od topiki retorycznej należy odróżnić tę poetyckiego pochodzenia. Wśród toposów poetyckich R.E. Curtius wymienia następujące: „piękno natury”, „kraina marzeń” (Elizjum, Raj Ziemski), „wymarzone epoki” (Złoty Wiek), „potęgi życiowe” (miłość, przyjaźń, przemijanie), „stary chłopiec” i „młodzieńcza staruszka”.
Połączenie młodości ze starością w toposach określanych jako „stary chłopiec” i „młodzieńcza staruszka” było szczególnie rozpowszechnione w poezji schyłkowej fazy antyku, jednak występowało także w późniejszych utworach.
Odmłodzenie – jak pisze Curtius – symbolizuje pragnienie odrodzenia osobowości, a pojawienia się jego przedstawień zaliczyć można do „archaicznych proto-obrazów w nieświadomości zbiorowej”. (Curtius 1997: 114)
Jako pełną witalności starą matronę Boecjusz opisywał filozofię. Z kolei Hermas pod postacią młodniejącej w miarę upływu lat siwej kobiety przedstawił „Kościół”. Podobną interpretację toposu „młoda staruszka” możemy znaleźć w utworze Balzaka Jesus-Crist en Flandre, w którym Kościół okazuje się bezzębną staruszką. Niespodziewanie zmienia się ona – „niczym nowo narodzony motyl” – w młodą kobietę.
Topos oparty na opozycji chłopiec – starzec funkcjonował w dwóch odmianach: jako „młodzieńczy staruszek” i jako „stary młodzieniec”. Występował nie tylko w łacińskich dziełach późnego antyku, ale także w Biblii, w średniowiecznych pismach hagiograficznych i XVII-wiecznych romansach. Więcej – topos ten pojawia się również w buddyjskich i islamskich wierzeniach oraz w etruskich przekazach.
Bardzo często topos puer senex stosowany był w funkcji pochwalnej. Pojawiał się w odach i panegirykach pisanych na cześć bogów, władców, a nawet urzędników.
Cyceron pisał:
Jak bowiem pochwalam młodzieńca, w którym jest coś ze starca, tak też chwalę starca, w którym jest coś młodzieńczego. (cyt. za: Curtius 1997: 107)
Owidiusz przekonywał, że tylko cesarze i półbogowie łączą w sobie młodość z dojrzałością. Święty Benedykt, opisywany przez Grzegorza Wielkiego, już w dzieciństwie odznaczał się dojrzałym rozumem. Podobnie wszelkie cnoty starości przypisywał młodemu bohaterowi swojego dzieła Alan z Lille.
Przekonując o archetypicznej naturze toposów budowanych na antytezie, Curtius zwraca uwagę także na inne ich realizacje. Pisze o wizjach afrykańskich męczenników z II wieku, którzy Boga postrzegali jako „sędziwego starca o śnieżnobiałych włosach i o młodzieńczym obliczu”.
Curtius wymienia również islamskie wyobrażenia młodzieńca z białą brodą, buddyjskie przedstawienia „starego dziecka” i etruskie bóstwa „chłopca o siwych włosach, umyśle starca”.
Wśród toposów poetyckich Curtius wymienia także „inwokację do natury”. Pierwotnie topos ten funkcjonował przede wszystkim w kontekstach religijnych. Do natury bądź jej poszczególnych elementów – nieba, ziemi, drzew, jezior czy strumieni – zwracano się w modlitwach, ją również przywoływano w przysięgach. Z czasem topos ten zaczął funkcjonować także poza tymi dwoma gatunkami, w różnego rodzaju tekstach świeckich. Towarzyszyła temu personifikacja natury – ona sama lub jej wybrane siły stawały się istotami zdolnymi do cierpienia i radości, do współodczuwania.
Przez wiele stuleci bardzo popularnym toposem był „świat na opak odwrócony”. Występował on zazwyczaj albo jako „skarga na te czasy” – tak często dzisiaj wykorzystywana – albo jako pochwała „dawnych dobrych czasów”.
Janina Abramowska, opisując istotę topiki poetyckiej, wyodrębniła kryteria, wedle których toposy winny być klasyfikowane. Zasady porządkujące w obrębie repertuaru topicznego stanowić mogą zarówno pochodzenie toposu, jego funkcja, miejsce w kompozycji utworu, jak i struktura formalno-znaczeniowa (Abramowska 1982: 13–17).
Pierwszą grupę stanowią zatem toposy, które wyrosły z tego samego obrazu bądź z tego samego tematu. W centrum topicznego paradygmatu mogą się znaleźć tak bardzo odmienne tematy, jak: miłość, śmierć, podróż, walka. Toposy mogą mieć także swoje źródło w obrazach. Dlatego mówi się o topice ogrodu czy topice morskiej.
Druga grupa, jaką wyróżnia Abramowska, zbiera toposy o jednakowym zakresie możliwych zastosowań. W polu topiki podróży można na przykład znaleźć: renesansowy topos „podróży dookoła świata”, barokowy „peregrinationis vitae” („podróży życia”) i romantyczny „podróży do ziemi obiecanej” (Kamionka-Straszakowa 1992: 6–10). Temat miłości pojawia się jako topos „miłość-służba”, topos „miłość-choroba”, „ślepy Amor” czy „słodkie cierpienie”.
Kryterium miejsca w kompozycji utworu jest analogiczne do retorycznych zasad podziału topiki. Jednak w przypadku literatury wiąże się z pewną nadwyżką znaczenia. Tak wyodrębniony topos spełnia nie tylko funkcję delimitacyjną, ale także poznawczą. Na potwierdzenie wystarczy przywołać apostrofę. Nie tylko wyznacza ona początek utworu, ale także jest wskazaniem przynależności stylistycznej i gatunkowej.
Czwartą zasadę porządkującą topikę poetycką stanowi podobieństwo struktury formalno-znaczeniowej. Zgodnie z tą zasadą można wymienić między innymi toposy w formie sentencji, apostrofy, enumeracji, antytezy, metafory i alegorii. Wśród toposów metaforycznych – toposy: „życie jako żegluga”, „świat jako księga” i „świat jako teatr”.
Uporządkowanie toposów powieściowych – przedstawione przez badaczy SATOR – ma charakter konfiguracji. Toposy, których toposemy częściowo się pokrywają, grupowane są w „zbiory topiczne”. Bliskie pod względem tematycznym zbiory mogą zostać zebrane w konfigurację wyższego rzędu, tzw. „kategorię” (Pawłowska 1999: 157).
Maja Pawłowska przytacza następujące przykłady konfiguracji topicznych: toposy „omdlenia z radości”, „omdlenia ze strachu” i „omdlenia z rozpaczy” tworzą zbiór „omdlenie”. Natomiast takie zbiory topiczne jak: „maska”, „przebranie”, „przybrana tożsamość”, „zwierzenie” mogą składać się na kategorię o nazwie „sekret” (Pawłowska 1999: 158).
Topos „omdlenie z radości” (pełna nazwa: „Kochankowie spotykają się i mdleją z radości”)
Kategorie:
1.