Retoryka. Отсутствует
czy jest urzędnikiem czy też kimś prywatnym, ojcem czy synem, obywatelem czy cudzoziemcem, wolnym czy niewolnikiem, żonatym czy bezżennym, posiadającym dzieci czy bezdzietnym.
– „cechy charakteru” – wnioskowanie z naturalnych skłonności człowieka pozwala uwiarygodnić lub zanegować prawdopodobieństwo popełnienia przez niego czynu, o który jest podejrzewany; „zawód” – topos ten wynika z przekonania, że wykonywany zawód ma wpływ na postępowanie człowieka; „ambicje” – przesłanką może stać się również wiedza dotycząca aspiracji i zamierzeń; „życie przeszłe” – wnioskowanie o teraźniejszości na podstawie dotychczasowych dokonań i wypowiedzi; „imię” – Kwintylian powiada:
Nazwy własne również traktuje się jako przymioty osób, lecz jako argumenty rzadko są stosowane […] Częściej imię dostarcza materiału do kpin.
Natomiast toposy co do rzeczy dzielono na cztery grupy: „przed sprawą” (ante rem), „wewnątrz sprawy” (in re), „wokół sprawy” (circa rem) i „po sprawie” (post rem).
Na tym podziały tej klasyfikacji się nie kończą, gdyż w obrębie każdej z grup wyróżniane były podgrupy. Wśród toposów ante rem wyróżniano: odnoszące się do osoby, do rzeczy, do przyczyny, do czasu, miejsca, sposobu i do materii. Toposy in re dzielono na te wyprowadzone „z całości”, „z części”, „z rodzaju”, „z gatunku”, „z różnicy”, „ze specyfiki”, „z definicji”, „z nazwy”, „synonimiczności”, „z początku”, „postępu”, „doskonałości” i „z ukończenia”. Porządek, jakim objęto toposy „wokół sprawy”, zawierał toposy „z podobieństwa”, toposy „z różnicy”, „z równości”, „z przeciwieństwa”, „z rzeczy poprzedzającej”, „z większego do mniejszego”, „ze zderzenia poprzez posiadanie i utratę”, „z tego, co równoczesne, albo z tego, co bliskie, albo z tego, co jest czegoś wynikiem”. Toposy post rem organizowane były zgodnie z podziałem na odmiany „ze skutku” i „z orzeczenia sądowego”.
Inna systematyka budowana była na rozróżnieniu toposów wewnętrznych i zewnętrznych.
Wśród toposów wewnętrznych wskazywano: toposy wynikające z definicji, z rodzaju i gatunku, z wyliczenia, z pojęć rdzennych i pokrewnych, ze związków przyczynowych i skutkowych, z okoliczności, z poprzedników i następników, z porównania, z podobieństwa i z przeciwieństwa.
Definicja retoryczna – w odróżnieniu od logicznej – odznacza się tym, że w jej konstrukcji nacisk położony jest na perswazyjność wypowiedzi. Przekonanie słuchacza lub czytelnika jest bowiem w tym przypadku głównym celem.
Toposy wynikające z rodzaju i gatunku bywają pomocne w tych fragmentach wywodu, w których mówca pragnie zastosować uogólnienie. Rodzaj odpowiada wtedy prawdzie ogólnej – tezie, a gatunek prawdzie szczegółowej – hipotezie. Wykorzystując topos wynikający z rodzaju i gatunku, można posłużyć się techniką zstępującą (argumentacja wiedzie od „ogółu do szczegółu”) bądź wstępującą (argumenty ułożone są wówczas w porządku „od szczegółu do ogółu”).
Toposy wynikające ze związków przyczynowych wykorzystywane są w amplifikacji. Poszczególne odmiany tych toposów pomocne są w argumentacji prowadzącej do wnioskowania ze skutków. Przyczyna – sprawcza, materialna, celowa, formalna lub wzorcowa – staje się wtedy podstawą dla skutku, który ma zostać dowiedziony. Aby zilustrować mechanizm działania toposu tego typu Arystoteles przedstawia następujący wywód:
Jeśli mianowicie miał powód, [świadczy to], że jest [winny], jeśli zaś nie miał powodu, że nie jest. Przyczyna i jej skutek istnieją bowiem równocześnie i nic nie istnieje bez przyczyny. (Ten przykład i następne cytuję za Arystotelesem 1988: [1397a–1400b]. W sprawie podziału na toposy wewnętrzne i zewnętrzne zob. także: Korolko 1990: 66–71).
Podstawą argumentowania mogą być także toposy wynikające ze związków skutkowych, które stanowią odwrotność toposów opartych na związkach przyczynowych i są od nich o wiele bardziej operacyjne pod względem perswazyjnym. Arystoteles, wskazując przykłady tych toposów, powiada, iż dzięki nim można zarówno zachęcać do czegoś, jak i coś odradzać, bronić kogoś i oskarżać go, chwalić i ganić. Można zatem dowodzić:
Jeśli będziesz mówił prawdę, znienawidzą cię ludzie, jeśli zaś będziesz mówił nieprawdę – bogowie.
lub:
Nie należy się kształcić, ponieważ nie należy być przedmiotem zawiści. [albo] Należy się kształcić, bo trzeba być mądrym.
Pośród toposów wewnętrznych wyróżniano też toposy wynikające z wyliczenia części. W przypadku tych toposów szczególnie dobrze widoczna jest ambiwalentna natura toposu w ogóle. Wyliczenie może bowiem być przydatne zarówno w polemice (czyli w dowodzie negatywnym), jaki i pozytywnym porządku argumentacji. Przy czym stosując wyliczenie w funkcji pozytywnej, mówca prezentuje dokładny obraz podziału omawianego przedmiotu na części składowe, a w funkcji negatywnej może jedynie unaocznić nieprzystawalność jednej z wyróżnionych części do całości.
Toposy z pojęć rdzennych wiążą się z przedstawieniem etymologii słowa lub słów zastosowanych w argumentacji; a toposy z pojęć pokrewnych pozwalają korzystać ze związków, jakie łączą wyrazy synonimiczne.
Toposy z okoliczności zawierają odpowiedzi na pytania: kto? co? gdzie? kiedy? w jaki sposób? w jakim celu? dlaczego? itd. Toposy te na ogół nie bywają stosowane pojedynczo – przeciwnie zazwyczaj w wywodzie mieści się cały zestaw pytań i odpowiedzi, gdyż tylko dzięki większej liczbie zyskują one na mocy perswazyjnej.
Grupa toposów wynikających z porównania obejmuje toposy oparte na porównaniu rzeczy mniejszej z większą, większej z mniejszą oraz na porównaniu rzeczy równych. Relacja pojęć: mniej i więcej, może ułożyć się w następujący tok wynikania:
Jeśli zwykły obywatel ma się troszczyć o waszą sławę, wy winniście się troszczyć o sławę Hellady.
– albo:
Jeśli nawet bogowie nie są istotami wszechwiedzącymi, to tym bardziej ludzie.
– czy też:
Jeśli nie są złymi ludźmi stratedzy, chociaż często skazuje się ich na śmierć, to nie są złymi również sofiści.
Tak jak w przypadku toposów z porównania, toposy wynikające z podobieństwa tworzone są przez zestawienie rzeczy. Te ostatnie jednak zawierają zestawienie pojęć lub przedmiotów, które łączy jakaś wspólna cecha. Arystoteles, opisując podobieństwo różnych form wyrazów z tej samej rodziny, przekonuje, że należy dowodzić, iż wszystkie te formy odznaczają się tym samym. Oto przykład:
„Sprawiedliwość” nie zawsze jest dobrem, ponieważ „sprawiedliwie” nie zawsze znaczy „dobrze”, skoro nie jest rzeczą upragnioną być skazanym na śmierć „sprawiedliwie”.
W przypadku toposu z przeciwieństwa cel perswazyjny osiągany jest przez uwydatnienie sprzeczności zachodzącej pomiędzy przedstawianymi przedmiotami. Wśród tego typu toposów wyróżniano toposy zaprzeczające, przeciwne, wykluczające się oraz sprzeczne. W toku argumentacji opartej na określeniu przeciwieństwa do postawionej wcześniej tezy można albo akcentować słuszność tego przeciwstawienia albo – jeśli jest fałszywe – odrzucić je. Takie przykłady