Przewodnik po myśli Carla Gustava Junga. Отсутствует
własnych snów oraz snów pacjentów stały się podstawą do stworzenia teorii marzeń sennych, która była zupełnie nowym spojrzeniem na zagadnienie snów. Treści marzeń sennych Freud uznał za „via regia do poznania tego, co nieświadome w życiu psychicznym” (Freud, 1996, s. 509). W świadomości pojawiają się one w zaszyfrowanej postaci, ponieważ ich właściwa treść, czyli nieświadome pragnienia, są sprzeczne ze świadomością. Odczytanie właściwej treści snów wymaga odpowiedniej interpretacji. Jedna z ważniejszych tez tego dzieła Freuda mówi, że celem marzeń sennych jest realizacja nieświadomych pragnień.
Zaletą Freudowskiej teorii marzeń sennych było to, że bezpośrednio dotyczyła życia psychicznego człowieka, wewnętrznych konfliktów, stanów lękowych oraz kwestii terapii. Freud szukał tu odpowiedzi na pytania, których nie dostarczała ówczesna psychiatria. Chodziło mu bowiem o istotę choroby psychicznej, jej genezę i możliwość leczenia. Stąd też w Die Traumdeutung Freud przedstawił nowy, bardziej psychologiczny model aparatu psychicznego, który – po dalszych modyfikacjach – nazwał modelem metapsychologicznym, by podkreślić, iż tylko jego psychologia stanowić może zwieńczenie badań psychologicznych, ponieważ ujmuje procesy psychiczne w aspekcie topograficznym, dynamicznym i ekonomicznym (Freud, 1994a, s. 7).
Analogicznie do modelu biologicznego, składającego się z trzech systemów neuronowych, również model aparatu psychicznego, jaki Freud zaprezentował w roku 1900 i rozwijał w późniejszych publikacjach, tworzą trzy systemy: system nśw (nieświadomość), system pśw (przedświadomość) i system św (świadomość) (Freud, 1996, s. 452 i nn.). W metapsychologii systemy te zostały zastąpione trzema instancjami: id, ego i superego (to, ja, nad-ja). Systemy aparatu psychicznego są hierarchicznie uporządkowane niczym soczewki w lunecie: najniżej położony, ale najważniejszy jest system nśw, systemem zaś leżącym najwyżej i tym samym najbliższym świata zewnętrznego jest system św.
System nśw stanowi podstawę psychoanalizy. Początkowo Freud sprowadzał nieświadomość do treści wypartych, to znaczy oderwanych od ja i posiadających własne centra (Freud, 1996, s. 469). Teoria wyparcia w znacznej mierze ukształtowała koncepcję nieświadomości. Piętnaście lat później pojawiła się pierwsza modyfikacja systemu nśw: „Nieświadomość ma szerszy zakres, treści wyparte zaś są jedynie częścią nieświadomości” (Freud, 2002a, s. 193). W marzeniach sennych Freud dostrzegł też „prafantazje” nabyte przez filogenezę: „Jednostka sięga w nich poza własne przeżycia, do przeżyć z czasów prastarych, z których wywodzą się te jej własne przeżycia mające charakter szczątkowy” (Freud, 1982, s. 365). Mówił o istnieniu dziedzicznych tworów psychicznych stanowiących rdzeń nieświadomości, mając na myśli popędy, a właściwie ich psychiczne reprezentacje. Tymże reprezentacjom popędów, które – wzorem neuronów – dążą do odprowadzenia kateksji21, przypisał z czasem zasadnicze znaczenie.
Zachodzące w tym systemie procesy Freud scharakteryzował następująco:
niesprzeczność, proces pierwotny […], bezczasowość oraz zastępowanie rzeczywistości zewnętrznej przez rzeczywistość psychiczną – to cechy, które możemy spodziewać się znaleźć w zjawiskach należących do systemu Nśw (Freud, 2002a, s. 211–212).
Poznanie nieświadomych procesów jest możliwe drogą pośrednią, czyli poprzez obserwację kliniczną i analizę marzeń sennych. Procesów nieświadomych nie da się jednak bliżej ująć ze względu na ich naturę. „Ich właściwości fizyczne są dla nas zupełnie niedostępne; żadne pojęcie fizjologiczne, żaden proces chemiczny nie może nam dostarczyć nawet mglistego wyobrażenia ich istoty” (Freud, 2002a, s. 195). Mimo tej odmienności muszą się one w jakiś sposób przekształcać w procesy świadome, aby móc zaistnieć w polu świadomości. Z problemem tym spotkaliśmy się przy modelu biologicznym.
Już w Objaśnianiu marzeń sennych Freud wyróżnił dwa systemy dolne: system nśw i system pśw, co oznacza dwie nieświadomości. Nowość jego psychologii
polega na tym, że nieświadomość […] jawi się jako funkcja dwóch różnych systemów i że występuje ona w tej formie już w normalnym życiu psychicznym. A więc istnieją dwa rodzaje nieświadomości […]; w naszym rozumieniu jeden jej rodzaj, który my określamy jako nśw, jest niezdolny do uświadomienia, tymczasem drugi, pśw, został przez nas określony tym mianem dlatego, że pobudzenia wysyłane przez tego rodzaju nieświadomość […] mogą dotrzeć do świadomości (Freud, 1996, s. 513–514).
Przedświadomość (system pśw) obejmuje te treści psychiczne, które tylko czasowo są nieświadome, ale nie różnią się od treści świadomych. Należą do nich tak zwane myśli senne, wywoływane z jednej strony przez impulsy popędowe w systemie nśw, z drugiej zaś przez świadome doznania zebrane w ciągu dnia.
Zdaniem Freuda system pśw pełni funkcję ekonomiczną, bo w nim zachodzą przesunięcia i zagęszczenia energii, to znaczy wyobrażenie wyposażone w energię przekazuje ją innemu wyobrażeniu, zachowując tylko znikomą jej część. W ten sposób dokonuje się odprowadzanie nadmiaru energii. Ta czysto spekulatywna konstrukcja jest modyfikacją modelu biologicznego – neuron został tu zastąpiony wyobrażeniem, ale mechanizm jest ten sam.
Inna funkcja tego systemu to funkcja topograficzna, co oznacza, że „system pśw pełni rolę pośrednika między popędami a świadomością […], między procesem pierwotnym a procesem wtórnym” (Pajor, 2009, s. 113). Wyjaśniając topografię aparatu psychicznego, Freud pisał:
Ostatni z systemów na końcu motorycznym określamy mianem przedświadomości, by wskazać, że jego procesy pobudzeniowe mogą docierać do świadomości […]. Jest to równocześnie system, który posiada klucze do swobodnej ruchliwości (Freud, 1996, s. 456 i nn.)22.
Trzeci system aparatu psychicznego to system św, czyli świadomość. Psychoanaliza, w przeciwieństwie do tradycyjnej psychologii, jest przede wszystkim psychologią nieświadomości. Freud interesował się świadomością z dwóch względów. Po pierwsze, nieświadomość jest nam dostępna tylko w postaci świadomej. Innymi słowy świadomość to „narząd zmysłowy, za pomocą którego postrzega się jakąś treść daną gdzie indziej” (Freud, 1996, s. 137). A zatem wszystko, co jawi się w świadomości i co nie było wrażeniem zmysłowym, pochodzi z nieświadomości. Po drugie, Freud uznał, że „świadomość jest w ogóle stanem nadzwyczaj nietrwałym. Coś, co jest przedmiotem świadomości, jest nim tylko przez chwilę” (Freud, 1994b, s. 111). Świadomość to jedynie funkcja bądź ogólna cecha procesów psychicznych. Rejestruje ona dwie jakości wywołane przemieszczaniem się energii w aparacie psychicznym: przyjemność i nieprzyjemność (ból).
Pojęcie świadomości od dawna funkcjonowało w psychologii, która utożsamiała z nią całą psychikę. Rozszerzenie rzeczywistości psychicznej o nieświadomość stworzyło nowe możliwości rozwoju psychiatrii. Psychoanalityczne spojrzenie na ludzką psychikę oraz na jej zaburzenia było rewolucyjne na tle ówczesnej wiedzy psychiatrycznej, ale mimo to w środowiskach uniwersyteckich nie zdołało pozyskać wielu zwolenników.
Die Traumdeutung cieszyło się wielkim zainteresowaniem wśród młodych psychiatrów, choć pierwszy nakład w liczbie 600 egzemplarzy wyprzedany został dopiero po ośmiu latach. Jung uznał tę książkę za „źródło oświecenia” dla młodego pokolenia lekarzy, ponieważ stanowiła ona próbę rozwiązania problemów psyche nieświadomej na gruncie materiału klinicznego (GW 15 [Dz 12]: § 65). Na tle bezradności ówczesnej psychiatrii psychoanalityczna teoria jawiła się jako coś zupełnie nowego i oryginalnego. Szczególnie
Termin „kateksja” oznacza obsadzenie (niem.
Tłumaczenie zmodyfikowane przez K.P.