Tajemnice walizki generała Sierowa. Iwan Sierow
pożegnałem się więc z rodziną i wyleciałem.
Sytuację zastałem naprawdę ciężką. Niemcy zaczęli bombardowanie miasta. Ludność chodzi ponura, przeklina hitlerowców, ale paniki czy zamieszek brak. Nastrój w mieście poważny116.
Po powrocie wieczorem do hotelu, w którym się zatrzymałem, zobaczyłem wypalone po bombardowaniu ruiny. Moja walizka z rzeczami osobistymi zaginęła.
Muszę powiedzieć, że w ciągu tego roku wojny miałem niesamowite szczęście. Gdzie bym się nie zatrzymał, po moim wyjeździe obowiązkowo albo tę kwaterę zbombardują, albo pocisk w nią trafi. Widać urodziłem się pod szczęśliwą gwiazdą. Ale nie ma co się cieszyć za wcześnie – wojna dopiero się zaczęła.
Wieczorem pojechałem do Kałacza, jak mawiają miejscowi, „na Zakole Dońskie”.
Zapomniałem wspomnieć, że byłem w sztabie frontu, spotkałem się z Chruszczowem, członkiem Rady Wojennej Frontu Stalingradzkiego, i przekazałem mu list od Niny Pietrownej117. Chruszczow też ma „szczęście” – rzucają go na najtrudniejsze fronty. Przedtem był na kierunku charkowskim, u Timoszenki.
Po drodze do Kałacza, jakieś 30 kilometrów od Stalingradu, widziałem, jak Niemcy bombardują stację kolejową. Zbiorniki płoną, samoloty latają nisko, wyzywająco bezkarnie.
Jadę dalej – napotykam grupy czerwonoarmistów w bluzach i kalesonach, ale z bronią. Na piersi odznaki gwardyjskie. Zatrzymałem oficera, spytałem o numer jednostki i co się stało.
Okazało się, że była to Moskiewska Dywizja Gwardyjska przysłana do obrony Stalingradu. Na Zakolu Dońskim Niemcy przeszli do ataku i jednostki sowieckie rozpoczęły odwrót. Kiedy doszły do rzeki, zaczęły przeprawiać się wpław. Wielu pozdejmowało buty i spodnie, zostawiając je na tamtym brzegu.
Krótko mówiąc: i tragedia, i komedia. Cieszy jednak, że czerwonoarmiści nie upadają na duchu – wiedzą, że idą do Stalingradu na przeformowanie. Broni nie porzucili.
W jednej z wiosek odnalazłem sztab 4. Armii Pancernej i byłego dowódcę kawalerii, generała majora Kruczenina*118, który bronił Zakola Donu.
Wszedłem, przywitałem się i mówię: „To co? Nawojowaliście się?”. Kruczenin zbladł. Dotarło do mnie, że jestem w mundurze NKWD z czterema rombami na kołnierzu – biedaczysko sądził, że zamierzam go aresztować.
Uspokoiłem go i pytam, dlaczego wycofali się z Zakola. „Towarzyszu Sierow – powiada – nasza armia tylko z nazwy jest pancerna, czołgi jeszcze nie dotarły. Mamy zaledwie siedem maszyn. Niemiec poprzedniego dnia w kilku miejscach przeprowadził zwiad bojowy i to wykrył. Przeszedł do natarcia przy wsparciu własnych czołgów i lotnictwa. Musieliśmy się wycofać”.
Poradziłem, by szybciej zbierał wycofujące się oddziały i organizował je dla dalszych walk.
W drodze powrotnej do Stalingradu pojedyncze niemieckie samoloty polowały na nas lotem koszącym, ale nic nie mogły poradzić – ani jednego draśnięcia. Mieliśmy szczęście.
Dwa razy wskakiwałem do rowu, a w szczerym polu uciekałem od samochodu. Wojskowy wóz przed nami posiekało kulami, szofera raniono.
Po przyjeździe do Stalingradu wezwałem dowódcę dywizji NKWD, pułkownika Sarajewa, oraz szefa UNKWD, Woronina. Przed 20 laty razem z Sarajewem chodziłem do szkoły II stopnia w Kadnikowie.
Wytłumaczyłem, co należy czynić, gdzie wystawić posterunki dla zatrzymywania żołnierzy wycofujących się z frontu w sposób niezorganizowany i gdzie należy zorganizować obronę na podejściach do miasta. O wykonaniu mają zameldować Radzie Wojennej. Dywizja ma trwać na zajmowanej rubieży.
Jak mi potem meldowano, Sarajew trzymał się dzielnie i otrzymał wysokie odznaczenie za swoje zasługi bojowe119.
Trzeba ich zrzucić z tej przełęczy…122
Po upływie dwóch dni od wydarzeń tu opisywanych otrzymałem z GKO polecenie pilnego wylotu do Tbilisi dla organizacji obrony przełęczy kaukaskich, do których kierowali się Niemcy. Na miejscu zastałem generała Bodina* i innych z Giensztabu.
W sztabie okręgu wojskowego zastałem 25 sierpnia dowodzącego Frontem Zakaukaskim Tiuleniewa z generałami. Potem zjawił się Beria, członek GKO, który od razu spytał: „Z jakiego kierunku spodziewacie się przeciwnika i w których miejscach brakuje nam wojska?” Tiuleniew dość niepewnie odpowiedział, że Niemiec pcha się na Suchumi poprzez przełęcze Kłuchorską i Maruchską, gdzie atakuje dywizja SS dowodzona przez generała Meinza120.
Widać było, że sztab okręgu nie ma właściwego rozeznania w sytuacji i nie jest przygotowany do prowadzenia działań bojowych – nadal pracowali w trybie czasu pokoju, jakby wojny nie było. W gabinetach i na korytarzach wisiały podobizny byłego już ministra obrony Timoszenki.
Beria to zauważył i po wyjściu z toalety spytał Tiuleniewa: „Dlaczego i w toalecie nie zawiesiliście portretu Timoszenki?”. Ten się zmieszał i odpowiedział: „Uwzględnimy”. Wszyscy się roześmiali. To zdarzenie miało miejsce, kiedy od ponad roku funkcje ministra obrony pełnił już tow. Stalin, a nie Timoszenko.
Po ustaleniu, że najniebezpieczniejszym kierunkiem niemieckiej ofensywy pozostają przełęcze Kłuchorska oraz Maruchska i że Niemcy zajmują teren w tempie 4–6 kilometrów na dobę, Beria zwrócił się do mnie: „Zabieraj, kogo chcesz, z generałów i natychmiast ruszaj na przełęcze. Niemca należy zatrzymać”121.
Wydało mi się, że spojrzał na mnie mało przyjaźnie. Przecież na tej naradzie byli też Gruzini z KC, bronić mieliśmy Gruzji, wybrzeża czarnomorskiego, Suchumi. Odpowiedziałem, że potrzebuję pomocy generała Dobrynina* i generała lejtnanta Sładkiewicza*, z którymi studiowałem w Akademii im. Frunzego. Beria się zgodził. Natychmiast wyszliśmy122.
Po godzinie zorganizowano dla nas osobny parowóz, do którego przyczepiono wagon z bronią, i wyjechaliśmy do Suchumi.
Rano podstawiono nam osiodłane wierzchowce i konno pojechaliśmy w góry, mając do pokonania odległość około 60 kilometrów przy gorącej, suchej pogodzie końca sierpnia.
W Suchumi dowiedzieliśmy się, że Niemcy zajęli Krasnodar i poruszają się w kierunku Noworosyjska. Budionny razem z członkiem Rady Wojennej Ł. Kaganowiczem i admirałem Isakowem* wycofywali się do Noworosyjska123.
Nieudolny „dowódca” w warunkach wojny ojczyźnianej, dysponując siłami ośmiu armii oraz dwóch korpusów, nie był w stanie należycie zorganizować obrony i cofał się na wszystkich kierunkach. W wojnie domowej mógł nieźle walczyć, łącząc taktykę partyzanckich ataków i wojskowych posunięć taktycznych. Obecnie brakło mu należytej wiedzy dla zorganizowania trwałej i mocnej obrony.
Niemcy natomiast – to wróg podstępny i przebiegły, organizujący natarcia w sposób operatywny i sprawny. Zbombardowali kolumnę samochodów sztabu frontu, Isakowowi odłamkiem przetrąciło nogę, którą musiano amputować.
Kiedy Budionny następnie poddał Niemcom Noworosyjsk, sam przebywając gdzieś pod Gelendżykiem, pozbawiono go dowództwa frontu, po raz drugi w ciągu wojny124.
Cały dzień jechaliśmy w upale i wieczorem dotarliśmy do sztabu korpusu, który dowodził operacjami na przełęczy. Dowódca korpusu – generał lejtnant artylerii, Gruzin Lesielidze*. Korpus wchodził
Jak wynika z dokumentów, Sierow przyleciał do Stalingradu 18 sierpnia 1942 r. Przebywał tam już szef kontrwywiadu wojskowego W. Abakumow, a w lipcu wizytował miasto Mierkułow, pierwszy zastępca ludowego komisarza.
Stalin przywiązywał wyjątkową wagę do obrony „swojego” miasta. Głównie z powodu natarcia Niemców na Stalingrad podpisał 28 lipca słynny rozkaz nr 227 „Ani kroku do tyłu”.
W mieście zresztą narastała panika. Odnotowano masowe zachorowania na cholerę. Aktywizowała się agentura nieprzyjaciela. Dla zaprowadzenia bezwzględnego porządku kierowano do Stalingradu pracowników NKWD. Ich zadanie polegało na stłumieniu nastrojów panikarskich, ujawnianiu i unieszkodliwieniu agentury przeciwnika, zapobieganiu sabotażom i dywersji w obiektach przemysłowych oraz użyteczności publicznej, zapewnieniu sprawnej ewakuacji zakładów pracy i ludności.
Prawie każdego dnia Mierkułow, a potem Abakumow i Sierow kierowali do Berii sprawozdania i meldunki o podejmowanych krokach operacyjno-czekistowskich oraz realnej sytuacji na froncie: Stawka nie ufała raportom wojskowych. (W.S. Christoforow,
O sytuacji operacyjnej w Stalingradzie świadczą zachowane meldunki. Na przykład w doniesieniu z 23 sierpnia 1942 r. szef stalingradzkiego UNKWD Woronin powiadamia o zatrzymaniu w ciągu dnia 1077 żołnierzy, głównie maruderów, jak również o schwytaniu przerzuconego przez linię frontu agenta niemieckiego wywiadu. (
Nina Pietrowna – N.P. Kucharczuk (1900–1984), małżonka N.S. Chruszczowa, który przyjechał do Stalingradu w lipcu 1942 r. jako członek Rady Wojennej frontu.
Sierow miał na myśli W. Kriuczonkina (1894–1976).
10. Dywizja Strzelecka NKWD pod dowództwem pułkownika Sarajewa liczyła pięć pułków piechoty oraz kilka oddziałów specjalnych, ogółem 7,9 tys. osób. Jej żołnierze wyróżnili się jeszcze latem 1942 r. zniszczeniem niemieckiego desantu w mundurach czerwonoarmistów koło stacji Nowoaninskaja. Następnie bronili podejść do Stalingradu oraz walczyli w samym mieście, również na słynnym Kurhanie Mamaja. Sarajewa mianowano 9 sierpnia 1942 r. komendantem garnizonu stalingradzkiego.
W uzasadnieniu odznaczenia czytamy: „W okresie walk obronnych w Stalingradzie dywizja tow. Sarajewa zniszczyła do 15 tys. żołnierzy i oficerów przeciwnika, odegrała dużą rolę w obronie miasta, prowadząc czterdziestodniowe walki z przeważającymi siłami piechoty i czołgów przeciwnika pod nieprzerwanym oddziaływaniem wrogiego lotnictwa”. W dniu 2 grudnia 1942 r. A. Sarajew otrzymał Order Lenina, a 7 grudnia – awans na stopień generała majora.
Ł. Beria jako członek GKO przybył z Moskwy na Kaukaz w połowie sierpnia 1942 r. w celu wykonania dyrektywy Stawki z 30 lipca o organizacji trwałej i silnej obrony przełęczy Głównego Grzbietu Kaukaskiego. Niemiecka 17. Armia przeszła tam do natarcia pod Anapą i Noworosyjskiem, a 23 sierpnia hitlerowcy zaatakowali Mozdok.
Po 11 latach, już po aresztowaniu, Beria tak uzasadniał swój przyjazd: „Przyleciałem z zadaniem oceny nastrojów w kierownictwie partyjnym i administracyjnym na Zakaukaziu, szczególnie w Gruzji, by sprawdzić, czy nie ma tam tendencji panikarskich. Sprawą najważniejszą było zamknięcie dla wroga przełęczy Grzbietu Kaukaskiego”. (
Kontrola nad przełęczami Głównego Grzbietu Kaukaskiego pozwalała Armii Czerwonej zablokować marsz przeciwnika do ważnych obszarów strategicznych, przede wszystkim do bogatych złóż ropy naftowej i rudy żelaza. Nieudolne dowodzenie i niewłaściwe rozmieszczenie jednostek Armii Czerwonej doprowadziły do tego, że oddziały niemieckie, dobrze wyszkolone i przygotowane do wojny w warunkach górskich, zajęły najważniejsze przełęcze. Niemniej upór i męstwo obrońców Kaukazu przeważyły szalę – hitlerowcy nie przedarli się na Zakaukazie.
Z generałami NKWD Sładkiewiczem i Dobryninem łączyła Sierowa nie tylko wspólna nauka – jesienią 1941 r. kierowali odpowiednimi sektorami ochrony strefy podmoskiewskiej pod ogólnym dowództwem Iwana Aleksandrowicza.
Okryty chwałą w czasie wojny domowej i wyniesiony na szczyty sławy przez sowiecką propagandę marszałek Budionny nie opanował myślenia strategicznego, nie rozumiał odmiennego charakteru nowoczesnej wojny. Głównie z powodu jego nieudolnego dowodzenia wojskami na kierunku północnokaukaskim, a później Frontem Północnokaukaskim utracono Stawropol, Armawir, Majkop, Krasnodar, Elistę, Mozdok, Noworosyjsk i dopuszczono Niemców do Kaukazu.
Po niepowodzeniach na kierunku północnokaukaskim kariera marszałka Budionnego, bohatera wojny domowej, znalazła się na równi pochyłej. W styczniu 1943 r. został dowódcą kawalerii Armii Czerwonej – czuło się w tej nominacji stalinowską ironię, ponieważ na tym etapie kawaleria odgrywała w tej wojnie rolę schyłkową. Po zwycięstwie zdążył jeszcze popracować w charakterze wiceministra rolnictwa do spraw hodowli koni. Doczekał późnej starości i zmarł obdarzony honorami i uznaniem.