Sapiens. Yuval Noah Harari
owiec.
Udomowione w ten sposób zwierzęta – owce, kury, małpy i inne – dostarczały pożywienia (mięsa, mleka, jaj), surowców (skór, wełny) i siły mięśni. Transport, orka, mielenie i inne czynności dotychczas wykonywane przez człowieka coraz częściej przejmowane były przez zwierzęta. W większości społeczności rolniczych ludzie skupiali się na uprawie roślin; hodowla zwierząt była zajęciem ubocznym. W niektórych regionach pojawił się jednak nowy rodzaj społeczeństwa – plemię koczujących pasterzy, dla których podstawą utrzymania było gospodarcze wykorzystanie zwierząt.
W ślad za rozprzestrzeniającymi się po świecie grupami ludzkimi kroczyły udomowione przez nie zwierzęta. Dziesięć tysięcy lat temu w kilku odosobnionych niszach żyło co najwyżej kilka milionów owiec, sztuk bydła, kóz, świń i kur. Dziś na świecie występuje około miliarda owiec, miliarda świń, przeszło miliard sztuk bydła i ponad 25 miliardów kur. Spotykane są wszędzie. Udomowiona kura jest najpowszechniej występującym ptakiem w historii. Udomowione bydło, świnie i owce zajmują po homo sapiens kolejno drugie, trzecie i czwarte miejsce na liście najliczniejszych dużych ssaków. Z wąskiej perspektywy ewolucyjnej, która sukces mierzy liczbą kopii DNA, rewolucja agrarna była dla kur, bydła, świń i owiec darem losu.
Niestety, perspektywa ewolucji stanowi niepełną miarę sukcesu, wszystko osądza bowiem na podstawie przetrwania i reprodukcji, nie bacząc na osobnicze cierpienie i szczęście. Ewolucji nie interesuje, co czują zwierzęta, ale ile jest kopii ich DNA. Udomowione kury i bydło mogą uosabiać sukces ewolucyjny, ale należą do najbardziej nieszczęsnych istot, jakie kiedykolwiek istniały na Ziemi. Udomowienie zwierząt było wynikiem serii brutalnych zabiegów, które z upływem wieków stawały się jeszcze okrutniejsze.
Naturalna długość życia dzikich kur mieści się w przedziale 7–12 lat, u bydła zaś wynosi 20–25 lat. W swoim naturalnym środowisku kury i bydło w większości wypadków takiego wieku nie dożywały, aczkolwiek zwierzęta te miały spore szanse na całkiem długie życie. Dla odmiany olbrzymia część ich udomowionych pobratymców pada ofiarą uboju, przeżywszy od kilku tygodni do kilku miesięcy, a to dlatego że z ekonomicznego punktu widzenia taki wiek uboju od zawsze uchodził za najkorzystniejszy (po co karmić koguta przez trzy lata, skoro swą maksymalną masę osiąga już po trzech miesiącach?).
Kurom nioskom, krowom mlecznym i zwierzętom pociągowym pozwala się czasem na wiele lat życia. Okupione jest to jednak jarzmem drakońskiej eksploatacji i przymusem życia w warunkach z gruntu sprzecznych z ich naturą i potrzebami bytowymi. W uzasadniony sposób można na przykład przypuszczać, że byki wolałyby spędzać czas na wędrowaniu po bezkresnych preriach w towarzystwie innych byków, zamiast ciągnąć wozy i chodzić w pługu na rozkaz poganiających je batem małp człekokształtnych.
Aby z byków, koni, osłów czy wielbłądów można było zrobić potulne zwierzęta pociągowe, należało zdławić w nich naturalne instynkty i zniszczyć więzi społeczne, wytłumić agresję i seksualność oraz ograniczyć swobodę ruchów. Rolnicy wypracowali takie techniki jak zamykanie zwierząt w zagrodach i kojcach, zakładanie im uprzęży i uzd, tresowanie ich batem i ościeniem oraz okaleczanie. Proces oswajania niemal zawsze obejmuje kastrację samców, która zabija w nich agresję i umożliwia hodowcom selektywne kierowanie prokreacją stada.
W wielu społecznościach Nowej Gwinei zamożność jednostki tradycyjnie określana jest liczbą posiadanych przez nią świń. Aby uniemożliwić świniom ucieczkę, rolnicy z północnej części wyspy odrzynają im kawałek nosa, co powoduje, że podczas węszenia zwierzę odczuwa ból. Ponieważ świnie nie potrafią znajdować jedzenia ani nawet drogi bez węszenia, taka forma okaleczenia całkowicie uzależnia je od właściciela. W innym zakątku Nowej Gwinei panował zwyczaj wyłupiania świniom oczu, aby nawet nie widziały, dokąd idą30.
8. Malowidło z egipskiego grobowca, ok. 1200 r. p.n.e. Para wołów podczas orki. W naturalnym środowisku ssaki rogate swobodnie wędrowały w stadach o złożonej strukturze społecznej. Wykastrowany i udomowiony wół przepędzał życie trzymany pod batem w ciasnej zagrodzie, pracując w pojedynkę lub w parze w sposób kolidujący z jego fizjologią oraz potrzebami społecznymi i emocjonalnymi. Kiedy stawał się niezdolny do ciągnięcia pługa, szedł pod nóż (godna odnotowania jest zgarbiona pozycja egipskiego rolnika, któremu, podobnie jak wołowi, życie upływało na ciężkiej pracy zadającej gwałt jego ciału, umysłowi i relacjom społecznym).
Swoje sposoby na zmuszanie zwierząt do posłuchu miał przemysł mleczarski. Krowy, kozy i owce dają mleko dopiero po urodzeniu cielątek, koźląt i jagniąt, i tylko dopóty, dopóki młode ssą pierś matki. Aby zapewnić sobie nieprzerwaną produkcję mleka zwierzęcego, hodowca wywołuje u zwierząt laktację przez dopuszczenie ich do krycia i ocielenia, ale nie może pozwolić młodym na zmonopolizowanie mleka. W przeszłości powszechnie stosowaną w tym celu metodą było po prostu uśmiercanie młodych zaraz po urodzeniu, dojenie ich matek tak długo, jak to było możliwe, i ponowne ich zapładnianie. Technika ta wciąż znajduje się w powszechnym użyciu.
W wielu współczesnych gospodarstwach mlecznych ubój dojnych krów na ogół następuje w piątym roku życia. Przez te pięć lat zwierzęta są niemal stale w ciąży, a w celu uzyskania maksymalnego udoju zapładniane są w ciągu 60–120 dni od ocielenia. Cielęta izoluje się od matek niedługo po urodzeniu. Samice hoduje się, by wyrosły na przyszłe pokolenie mlecznych krów, samce zaś posyła się do skupu żywca31.
9. Współczesne cielę na farmie przemysłowej. Zaraz po urodzeniu młode jest odsadzane od matki i zamykane w ciasnej klatce o rozmiarach niewiele większych od wielkości ciała cielęcia. Zwierzę spędza tu całe swoje życie – przeciętnie około czterech miesięcy. Nigdy z tej klatki nie wychodzi, nie pozwala mu się też na zabawę z innymi cielętami ani nawet na chodzenie, przez to jego mięśnie nie mają jak nabierać siły. Wiotkie mięśnie to miękki i soczysty stek. Szansę na pierwszy spacer, rozprostowanie kości i dotknięcie innych cieląt dostaje dopiero w drodze do rzeźni. Z ewolucyjnego punktu widzenia ssaki rogate należą do gatunków zwierząt, które odniosły największy sukces w historii. Zarazem jednak warunki ich egzystencji należą do najgorszych w świecie zwierząt.
Kolejna metoda to trzymanie cieląt i koźląt przy matkach przy jednoczesnym powstrzymywaniu ich, za pomocą rozmaitych wybiegów, przed spożywaniem nadmiernych ilości mleka. Najprostszym na to sposobem jest pozwolenie młodemu, by zaczęło ssać, a następnie odpędzanie go w chwili, gdy mleko zaczyna płynąć. Metoda ta przeważnie wywołuje opór matki i młodego. Niektóre pasterskie plemiona miały w zwyczaju zabijać młode, zjadać mięso i wypychać ich skóry. Tak spreparowane martwe młode stawiano w pobliżu matki, aby jego obecność pobudzała u niej wydzielanie mleka. Plemię Nuerów z Sudanu posuwało się nawet do smarowania wypchanych osesków moczem matki, aby nadać im znajomy, żywy zapach. Inna stosowana przez Nuerów technika polegała na obwiązywaniu pyska cielęcia cierniami, które miały kłuć matkę w wymiona i zniechęcać ją do karmienia32. Tuarescy hodowcy wielbłądów z Sahary praktykowali nakłuwanie bądź obrzynanie części nosa i górnej wargi młodych wielbłądów, co miało sprawiać im ból podczas ssania i uniemożliwiać spożywanie zbyt dużej ilości mleka matki33.
Nie wszystkie społeczeństwa rolnicze obchodziły się ze zwierzętami gospodarskimi równie okrutnie. Niektóre udomowione zwierzęta wiodły całkiem znośne życie. Owce hodowane na wełnę, psy i koty domowe, konie bojowe i wyścigowe często miały zapewnione komfortowe
Charles Patterson,
Avi Pinkas (red.),
Edward Evan Evans-Pritchard,
Johannes Nicolaisen,