Syntezy i niuanse. Janusz Dobieszewski

---

Скачать книгу

---

a dokładniej, w jego okresie klasycznym, przypadającym na lata czterdzieste i pięćdziesiąte XIX wieku. Słowianofile – głosząc ideę szczególnej roli historycznej, jaką ma do odegrania Rosja dzięki przechowanym w ludzie rosyjskim wartościom moralnym, religijnym, obyczajowym, społecznym – wypowiedzieli wiele interesujących i wnikliwych uwag o rzeczywistości i kulturze zachodnioeuropejskiej, stanowiącej negatywny punkt odniesienia dla tych ideałów. Dokonajmy choćby pobieżnego porównania obrazu Europy u Nietzschego i u Iwana Kiriejewskiego – jednego z klasyków słowianofilstwa. Za współczesny stan Europy obwinia Nietzsche szereg wartości uznawanych dotychczas za niewątpliwe, a w rzeczywistości prowadzących do upadku kultury. Byłyby to między innymi: zasada przyczynowości w poznaniu i kryterium przyjemności (czy bezpieczeństwa) jako intelektualny i moralny wyraz strachu przed tym, co nieznane, swoiste, oryginalne; podążał za tym rygoryzm prawdy i logiki jako dążenie do formalizacji, jako abstrahowanie od jakości, z tego zaś wyrastał kompromis, szablon, przeciętność, co w sferze politycznej przybierało postać demokracji. Kiriejewski z kolei określa podstawowe właściwości cywilizacji europejskiej w następujący sposób:

      – racjonalizm,

      – formalizujące, jednostronne, złudne i zdradliwe panowanie rozumu,

      – kontrakt jako podstawa stosunków międzyludzkich,

      – przemysł jako materializacja formalizmu,

      – interesowność jako motyw działań ludzkich,

      – opinia (jej chwiejność, przypadkowość) jako sposób istnienia świadomości społecznej i obiekt działań politycznych,

      – amoralność cywilizacji zachodniej, mogącej rozwijać się niezależnie od wewnętrznego doskonalenia człowieka116.

      Ogólna wspólnota kręgu idei, w którym obracali się Nietzsche i Kiriejewski, wydaje się nie ulegać wątpliwości, choć jednocześnie wskazać można oczywiście istotne rozbieżności ich koncepcji, wynikające z odmiennych celów stawianych sobie przez obu myślicieli. Celem Nietzschego było zerwanie wszelkich ograniczeń hamujących naturalne, wolicjonalne instynkty jednostki; celem Kirejewskiego – osiągnięcie integralności rozumu, będącej harmonijnym zjednoczeniem wszystkich władz umysłowych, w której racjonalne zdolności człowieka są tylko jednym z elementów jego duszy i której celem jest dojście do bezpośredniego kontaktu z Bogiem, co jest jednak niemożliwe jako czyn jednostkowy i wymaga uczestniczenia we wspólnocie, zespolenia ze zbiorowością, co jeszcze mocniej akcentować będą pozostali twórcy słowianofilstwa – Aleksiej Chomiakow i Konstantin Aksakow. Odmienność tych dwóch perspektyw – charakterystyczna również dla wielu późniejszych, już bezpośrednich związków myślicieli rosyjskich z Nietzschem – sprawiała, że o ile Nietzsche podkreślać będzie całkowite podporządkowanie jednostki w świecie współczesnym normom społecznym, moralnym, obyczajowym, jej całkowite „odindywidualizowanie”, o tyle Kiriejewski i większość myślicieli rosyjskich wskazywać tu będą na godne pożałowania panowanie w kulturze europejskiej właśnie indywidualizmu i egoizmu.

      Zarysowana tu wspólnota kręgu problemowego myśli rosyjskiej i filozofii Nietzschego stawać się będzie – wraz z rozwojem myśli rosyjskiej – coraz wyraźniejsza i coraz większą rolę odgrywać tu będą dzieła Nietzschego. O sile tego związku i oddziaływania niechaj świadczy opinia Dymitra Mereżkowskiego, uważającego, że myśli Nietzschego, wyrastające z oceny zjawisk kultury i cywilizacji zachodnioeuropejskiej, zbiegają się z wnioskami wypływającymi z samej głębi życia Rosji117.

      Mereżkowski należy do kręgu rosyjskich filozofów religijnych, których okres największej aktywności przypadł na przełom XIX i XX wieku, a później kontynuowany był na porewolucyjnej emigracji, i których myśl oddziaływała nie tylko w Rosji. Wystarczy wymienić najbardziej znane postacie Nikołaja Bierdiajewa i Lwa Szestowa; a z kręgiem tym związani byli także Wasilij Rozanow, Siergiej Bułgakow, Pawieł Florenski, Michaił Gerszenzon, Nikołaj Łosski, Siemion Frank, Wiaczesław Iwanow i wielu innych. Właśnie ci myśliciele przyczynili się do znacznej popularności Nietzschego w Rosji na przełomie wieków, sami ulegali wpływom jego idei lub odnajdowali wyraźne współbrzmienie swych koncepcji z filozofią nietzscheańską. Ukazało się w tym czasie szereg tekstów poświęconych Nietzschemu i odniesieniu jego myśli do kultury rosyjskiej. Wiele miejsca poświęcił Nietzschemu Mereżkowski w książce Tołstoj i Dostojewski (1905), w roku 1900 ukazała się książka Grigorija Raczynskiego Tragedia Nietzschego, w 1905 Ioanna Słobodskiego Nietzsche w świetle światopoglądu chrześcijańskiego; artykuły poświęcone Nietzschemu drukowało znane czasopismo „Bogosłowskij wiestnik”, zaś w roku 1903 ukazało się dzieło najbardziej może znane i znaczące: Lwa Szestowa Dostojewski i Nietzsche. Filozofia tragedii (wcześniej opublikował Szestow pracę Dobro w nauce Tołstoja i Nietzschego). W tych, jak i innych publikacjach związanych z Nietzschem znajdujemy ogromną ilość problemów, koncepcji, zestawień i skojarzeń w przeważającej mierze akceptujących filozofię Nietzschego, choć nie brak było również pozycji pełnych rezerwy, a nawet obaw związanych z popularnością myśli Nietzschego118.

      Myśliciele rosyjscy wykorzystali niemal wszystkie istotne elementy myśli Nietzschego. U Bierdiajewa znajdujemy więc ideę nieredukowalności jednostki; u Mereżkowskiego i Rozanowa gwałtowną krytykę chrześcijaństwa, u Szestowa uznanie boskiej mocy jednostki, u Wiaczesława Iwanowa wyodrębnienie w kulturze elementu dionizyjskiego i apollińskiego119.

      Pozostając jednak jeszcze w pierwszej płaszczyźnie oddziaływania czy współmierności idei Nietzschego i myśli rosyjskiej, a więc w zakresie problematyki i wątków z obszaru filozofii historii (a tu zwłaszcza krytyki Europy) oraz filozofii kultury, choć też kierującej się w stronę filozofii religii, zatrzymamy się nad dorobkiem dwóch twórców, którzy zdobyli sobie miano „rosyjskiego Nietzschego”. Pierwszym z nich był Konstantin Leontjew, tworzący nieco wcześniej niż przywoływani wyżej myśliciele (lata siedemdziesiąte, osiemdziesiąte XIX wieku), drugim – należący do tego grona Wasilij Rozanow.

      Podobieństwo między Leontjewem a Nietzschem opiera się na niezwykle radykalnym charakterze krytyki Europy. Gwałtowność, z jaką neguje Leontjew kulturę europejską, nakazuje wyraźnie odróżnić go od całej dotychczasowej tradycji rosyjskiej myśli antyeuropejskiej. Zresztą sam Leontjew odnosił się z rezerwą do słowianofilstwa: „słowianofilstwo wydawało mi się kierunkiem nazbyt egalitarno-liberalnym, aby mogło dostatecznie odgrodzić nas od dzisiejszego Zachodu (…) Nie wystarczy kontynuować dzieło dawnych słowianofilów; trzeba rozwijać ich doktrynę, zachowując wierność ich głównej myśli – myśli o tym, że musimy wystrzegać się upodobnienia do Zachodu”120.

      Przyjrzyjmy się więc krytyce Europy, jakiej dokonuje Leontjew. Choć wyrasta ona z tradycji myśli rosyjskiej, sprawia niekiedy wrażenie, jakby wyszła spod pióra Nietzschego121. Jest to w pierwszym rzędzie „estetyczna” krytyka Zachodu. Współczesna Europa wzbudza w Leontjewie nie tyle oburzenie i nienawiść, ile odrazę i obrzydzenie. Odnosi się z pogardą do właściwych Europie standardowości, przeciętności, filisterstwa, mieszczańskich ideałów szczęścia i dobrobytu, masowości, homogenizacji i tendencji uniwersalistycznych jako niszczących podstawy piękna, którymi są – według niego – różnorodność, swoistość, oryginalność, indywidualność. Współczesne tendencje społeczne o charakterze liberalno-egalitarno-eudajmonistyczno-mieszczańskim odbierają wszelki sens dotychczasowej historii. Rezultatem wieków heroizmu, tragedii, wielkości, poezji, walki staje się mieszczanin, zażywający błogiego spokoju w zaciszu domowym. „To

---

Скачать книгу