Zachłanny mózg. Sébastien Bohler
widywał się lub kontaktował co najmniej raz w roku, co wykluczało wirtualne kontakty z social mediów. Na podstawie zebranych wyników ustalono, iż średnia liczba rzeczywistych znajomych wynosi 153. Niedawno przeprowadzone badanie w branżowych mediach społecznościowych, takich jak LinkedIn, pokazało, że optymalna liczba kontaktów, dzięki którym można znaleźć pracę za pośrednictwem tego typu portali, wynosi 1578.
Poza swoimi skłonnościami społecznymi ludzki mózg ma też zacięcie do wytwarzania narzędzi – zdolność, za którą stoją wyspecjalizowane obszary kory mózgowej9. Czołowa część mózgu składa się z modułów odpowiedzialnych za planowanie i wyobrażanie sobie przyszłych działań, podczas gdy obszary skroniowe kontrolują język, dzięki czemu możemy informować innych o swoich zamiarach i organizować wspólne przedsięwzięcia. Wreszcie, istnieje sieć struktur korowych, która służy temu, co psychologowie nazywają teorią umysłu, czyli zdolności wyobrażania sobie, co myślą inni, odgadywania ich intencji i przyporządkowywania im emocji.
Komunikacja, wyobrażanie sobie myśli innych i wspólne wytwarzanie narzędzi to filary rozwoju zaawansowanych technologii. Prawdopodobnie nieograniczony potencjał, który najpierw doprowadził nas do panowania nad światem, a teraz – na skraj przepaści.
Prążkowie i dopamina
Kora mózgowa to wspaniały dar natury dla kręgowców, a dla ssaków w szczególności. Jest ona, dosłownie, śmiercionośną bronią, która pozwoliła tym zwierzętom przyjmować coraz bardziej złożone strategie zachowań, współdziałać w grupach liczących dziesiątki osobników w celu zwiększenia szans na przeżycie, a w wypadku niektórych gatunków, takich jak szympans czy człowiek (ale również wśród ptaków, np. kruków), planować działania z wyprzedzeniem, zwiększając tym samym swój wpływ na otoczenie. Ale kora mózgowa jest tylko bronią i, jak to jest z każdym tego rodzaju narzędziem, o sposobie jej użycia i przeznaczeniu decyduje ten, kto ją trzyma. A tym kimś nigdy nie przestało być prążkowie. Ta podkorowa struktura mózgowa, obecna już u minoga i przekazana milionom pokoleń gatunków ryb, płazów, gadów i ssaków, okazała się ponadczasowa i niezniszczalna dlatego, że bez niej nie udałoby się przeżyć żadnemu stworzeniu.
Aby lepiej poznać sposób jej działania, wróćmy do mózgu szczura. Składa się on z części zewnętrznej, czyli kory mózgowej (łac. cortex), i głębiej schowanych starych struktur, obecnych już u pierwszych gadów czy ryb i dziedziczonych w ciągu milionów lat ewolucji. Niektóre tego rodzaju struktury przypominają migdał – na przykład jądro nazywane ciałem migdałowatym1, istny kłąb emocji, takich jak strach, smutek lub złość – inne są pałąkowate, jak podwzgórze, które reguluje uczucie sytości, temperaturę ciała czy popęd seksualny. W centrum szczurzego mózgu znajduje się prążkowie, które napędza wszystkie zachowania gryzonia.
Obowiązuje ta sama zasada, co u minoga: jeżeli jakieś zachowanie zwiększa szanse przetrwania lub przekazania genów, bez względu na to, czy chodzi o zdobywanie pożywienia, partnerów seksualnych, statusu społecznego, czy eksplorację nowych terytoriów, prążkowie dostaje zastrzyk dopaminy, a korzystne zachowanie zostaje wzmocnione. Warto się tutaj zatrzymać na moment, by poznać bliżej mechanizm uwalniania dopaminy. Poniżej prążkowia, granicząc z rdzeniem kręgowym regulującym pierwotne odruchy i niektóre funkcje wegetatywne, takie jak oddychanie, znajduje się inna struktura mózgowa, skupisko neuronów zgrupowanych w kompleks nazywany polem brzusznym nakrywki. Ten podkorowy obszar mózgu jest źródłem paliwa – to tutaj powstaje dopamina. Neurony znajdujące się w polu brzusznym nakrywki za pomocą długich włókien łączą się z prążkowiem, gdzie uwalniają dopaminę, aby „nagrodzić” zwierzę za odniesiony sukces.
W jaki sposób zdolność komórek nerwowych do tworzenia połączeń tłumaczy nieprzemożny wpływ prążkowia na wszystkie nasze działania? Ogólnie rzecz biorąc, neurony bardzo różnią się od pozostałych komórek ciała. Podczas gdy komórka wątroby czy skóry ma mniej lub bardziej zwarty kształt, a jej średnica nie przekracza kilku mikrometrów, neurony w trakcie swojego rozwoju przechodzą prawdziwą metamorfozę, która wyposaża je w wypustki i włókna długie niekiedy na kilka centymetrów, a w przypadku neuronów kontrolujących motorykę nóg – nawet kilkadziesiąt centymetrów.
Komórka nerwowa składa się z kulistego ciała z jądrem, zawierającego informację genetyczną w postaci DNA, oraz dwóch rodzajów włókien: gęsto rozgałęzionych wypustek, które niczym anteny odbierają informacje przychodzące z innych neuronów, i czegoś na kształt wydłużonego kabla, który nazywamy aksonem. To właśnie akson może łączyć neuron z bardzo odległymi obszarami mózgu.
Dzięki swoim długim aksonom komórki nerwowe brzusznego pola nakrywki łączą się z trzema podkorowymi strukturami mózgu: jądrem półleżącym, jądrem ogoniastym i skorupą, które wspólnie tworzą prążkowie (patrz rys. poniżej).
Komunikując się głównie za pośrednictwem dopaminy, te cztery obszary naszego mózgu decydują o wielu sprawach. W praktyce w ich rękach skupia się cała władza. Rozkazy płynące z pola brzusznego nakrywki oraz prążkowia docierają długimi aksonami także do tych zakątków kory mózgowej, w których mieszczą się rozumowanie, zdolność planowania i organizacji, myślenie abstrakcyjne, a nawet pamięć.
W środku wielkiej puszki
Ludzki mózg różni się od mózgu szczura pod co najmniej kilkoma względami. W naszym narządzie znajdują się co prawda te same struktury, co u szczura, ale na drodze ewolucji zaszły w nim dwie ważne zmiany. Po pierwsze, mózg człowieka został „postawiony do pionu”. Jesteśmy ssakami dwunożnymi, więc nasza czaszka opiera się na kręgach szyjnych. Wewnątrz obszaru zetknięcia z kręgami znajduje się w niej tzw. otwór wielki, dziura, przez którą przechodzą najważniejsze kable spinające nasz mózg z ciałem: żyły, tętnice oraz neurony, które łączą mózg z rdzeniem kręgowym. Wraz z ewolucją człowiekowatych, około 1,5 miliona lat temu10, zwiększyła się średnica tego otworu, poprawiając ukrwienie mózgu i tym samym umożliwiając jego spektakularny rozwój. W efekcie – i to jest druga ważna zmiana – dysponujemy mózgiem o objętości około 1400 cm3, liczącym 100 miliardów komórek nerwowych i około miliona miliardów miejsc ich styku nazywanych synapsami.
Nasz narząd, zasilany w krew przez „pompownię” o dużej przepustowości, pokrywa monstrualna – w porównaniu do mózgów innych stworzeń – struktura zewnętrzna (kora). Gdyby ją rozprostować, miałaby powierzchnię 60-calowego telewizora, czyli jednego z największych na rynku. A wszystko to upchane w twojej czaszce…
Tak jak w przypadku szczurów, neurony dopaminergiczne oplatają swoją siecią różne części naszej kory, dyktując własne warunki. W konsekwencji, mimo że kora mózgowa jest zabójczą bronią, która zapewniła ssakom – a szczególnie naczelnym będącym najbardziej zaawansowanym stadium ewolucji – sukces, osiągając w przypadku ludzi niezrównaną moc, to za sterami wciąż stoi prążkowie. Realizuje ono identyczne cele jak 10 milionów lat temu: znaleźć pożywienie, partnerów seksualnych, podnieść pozycję społeczną, poszerzyć terytorium i zdobyć informacje zwiększające szanse przeżycia. A wszystko przy jak najmniejszym wydatku energii. Zmieniła się tylko jedna, choć niebagatelna rzecz: w ciągu ostatniego miliona lat kora mózgowa człowieka bardzo się rozwinęła i jest dziś nieporównywalnie potężniejsza niż jej szczurzy odpowiednik. Tworząc zaawansowane technologie wykorzystywane zarówno w branży spożywczej, informacyjnej czy przemysłowej, kora potrafi dostarczyć prążkowiu niemal wszystko, czego potrzebuje, czasem bez żadnego wysiłku. Problem polega na tym, że prążkowie tylko na to czeka. W żadnym razie nie przyszłoby mu na myśl, by się ograniczać. Nie jest do tego stworzone.
Ta logika jest mu obca, nie została uwzględniona w projekcie. Zobaczymy dalej, jak i dlaczego tak się stało. Na razie wystarczy zapamiętać, że prążkowie zgarnia wszystko, co jest do wzięcia. To jedna z wielkich